E drejta per te qendruar i panxene

 Ne fillim te vitit 2013 Sekretari i Shtetit Amerikan J. Kerry vizitoi Gjermanine dhe ne nje takim ben nje verejtje te tille: "Amerikanet kane te drejten e tyre te zgjedhin te rrine te panxene." Mendoj eshte nje fjali qe thote shume dhe ne kete shkrim do argumentoja qe Shqiperia te adoptonte te njejtin qendrim.

Po shohim qe nje ndermarrje e qeverise aktuale (njelloj si ajo e meparshmja) eshte te zhvilloje arsimin me idene se arsimimi do sjelli zhvillim. Per fllusken arsimore qe eshte krijuar nuk po flas. Nje pyetje e thjeshte eshte: Si e sjell zhvillimin arsimi? Shumica mendojne se njerezit e arsimuar kane me shume shanse punesimi ne Shqiperi. Krijohet keshtu pershtypja e gabuar se ekonomia shqiptare eshte shume e zhvilluar dhe ka mundesi te perthithi gjithe keta te arsimuar. Diçka ne ate pergjigje nuk shkon sepse nuk jepet shkaku sesi arsimimi ndihmon zhvillimin. Zhvillimi merret si i qene.

Per te vazhduar: Sektorin shteteror po e ndaj nga ai privat sepse nuk ka rendesi sa i shkolluar eshte dikush, ne sektorin shteteror luhen politikat dhe jo kreditet. Por edhe faktori i madhesise se sektorit publik nuk lejon zmadhimin e fuqise punetore te kualifikuar pasi ka kufij te percaktuar. Pra ngelet qe sektori privat eshte nje katalizator me i sakte i te arsimuarve dhe kreditit.

Mendohet qe te arsimuarit do te gjejne pozicione drejtuese ne sektorin privat ku ata tregojne zotesine e tyre duke vene ne praktike ato çfare kane mesuar neper universitete. Sesa hyjne ne pune ato mesime ne boten reale nuk po i futem pasi do na nxirrte jashte teme. Dhe perseri mendimi i "ekzistences" se sektorit privat si absorbues i te arsimuarve eshte i gabuar, te pakten per Shqiperine. Qe te dale ne teme: Kush eshte privati? Ai/ajo qe ka aktivitetin? Çdo kush! dhe jo domosdoshmerisht i arsimuar. Por dikush qe di te kalkuloj - jo me kalkulator sepse ate e meson ne universitet - dhe shfrytezoj mundesite qe i jep tregu (lidhjet politike etj. nuk po i marr parasysh sepse perseri pergjigja do te ishte "çdo kush mund te jete sipermarres i nje ndermarrje private).

Nje sipermarres i vogel (hidraulik, murator, bojaxhi, rrobaqepes, apo i sektorit te serviseve) nuk duhet te nxitet te shkollohet por te zhvilloje i qete biznesin e vet. Ai ka nevoje per akses ne huamarrje me perqindje te ulet. Sistemi bankar i mbizoteruar nga bankat e huaja ka qene dhe eshte problem. Interesat e huamarrjes ne Shqiperi gjate ketyre 2 dekadave kane qene me te lartat ne rajon.

Sipermarresi ka nevoje per infrastrukture qe te arrije ne pune ne kohe; te jete i besueshem ne kohen e caktuar per nje takim biznesi etj., dhe mos te shpenzoje çdo muaj ne rregullimin e gomave. Infrastruktura eshte problem dhe me infrastrukture nuk kam parasysh vetem rruget por edhe komunikacionin telefonik dhe te internetit. Pra, faturat afrofe qe vijojne apo cmimet e larta etj., te cilat pengojne dhe e bejne sipermarrjen me te shtrenjte. Shtrenjtesia i bie si gjithmone konsumatorit. 

Ne zhvillimin e biznesit supozohet qe anet qe japin e marrin te perdorin kontraten. Kontrata ndan pergjegjesite dhe te drejtat e seciles ane; dhe secila ane (parti) te jete pronare e asaj 'gjeje' qe shkemben. Pra, problemi i pronave dhe pronesive eshte aktual dhe i domosdoshem. Mospasja dhe mosditja e ketyre gjerave krijon konfuzion, mosbesim etj.

*        *          *

Mendohet se edukimi sjell zhvillim nderkohe qe nje survejim historie do tregonte te kunderten - zhvillimi solli edukimin krah per krah (apo paksa me vone). Familjet shqiptare paguajne miliona leke me shpresen se femijet do edukohen dhe gjejne dicka me te mire, duke rrenuar veten dhe ne menyre indirekte ekonomine. Ato leke shkojne ne xhepat e administratoreve dhe profesoreve per tu shpenzuar ne nje ekonomi konsumi pa asnje impakt per njeriun e thjeshte. 

Kam qene i pranishem ne nje takim ku nje prind mori hua 600,000 L te reja me interes 17% (disa vite me pare) per shkollimin e vajzes; dhe la si garanci shtepine qe i kushtonte 2,500,000 L te reja. Personi ne fjale ishte ne pension. Ka plot shembuj te tille por ideja prape nuk eshte e qarte. Nese e quajme investim shkollimin e femijve, cilli eshte kompensimi qe merret mbrapsht ne kohen kur femijet u shkolluan? Sa nga femijet 'punojne' per te paguar universitetin e tyre? Problem tjeter: Efikasiteti i tregut te punes per mosha te reja nuk ekziston. Vete moshat e reja nuk jane edukuar me deshiren per pune - çdo gje eshte gati e siguruar nga prindi. Ne vendet perendimore femijeve u mesohet puna qe ne vogeli; vendet Nordike jane shume te njohura ne ate qe femijet qe plotesojne moshen e punes jane krenare te kene 'pare xhepi' dhe te sigurojne nevojat e veta (veshje etj.). E kane per turp te kerkojne leke per diçka - ideja eshte ‘ta fitojne vete.’ 

*        *        *

Ideja se qeveria ka pergjejgjesi per shkollimin e popullates eshte e ekzagjeruar. Kjo nuk do te thote qe qeveria mos te planifikoje dhe marre masa per ndryshime apo politika te reja ne lidhje me ecurine e edulimit etj. Edukimi publik luan rol te rendesishem ne shoqeri por stresi qe i jepet ketij sektori nuk duhet te jete i tille. Ekonomia shqiptare ka nevoje per ato institucione - disa nga te cilat permenda me lart - qe te lehtesoje sipermarrjen dhe biznesin. Eshte pastaj nevoja e ketij biznesi qe krijon nevojen e shkollimit dhe jo anasjelltas - eshte jollogjike. Per fenomenin qe shkollari behet i paafte mbasi del nga shkolla nuk po flas sepse nuk eshte tema e ketij shkrimi.

Ne disa vende, Gjermani dhe Zvicer p.sh., te gjithe te huajt qe punesoheshin ne sektorin financiar kerkohen me Bachelor (te pakten) apo Master. Nderkohe qe vete Gjermanet apo Zviceranet punonin ne keto sektore pa pasur kualifikime te tilla. Dhe eshte llogjike e thjeshte - nuk nevojitet universitet per te qendruar ulur dhe pare kompjuterin. Natyrisht qe ajo qe thashe eshte paksa e ekzagjeruar por njerezit kur futen ne keto institucione trajnohen per 3-6 muaj apo dhe 1 vit. Gjate procesit ka eleminime por ideja eshte e qarte. Ai/ajo qe kerkon te ngjitet me lart vazhdon kualifikimet ose qendron aty ku eshte - e drejta per te qendruar i panxene duhet adoptuar dhe jo 'te gjithe te shkolluar.' Dikush qe mbaron gjimnazin nuk e di se çfare do nga jeta apo çfare profesioni do ndjeke. Ato vite trajnimi dhe pune e qartesojne, e kthellojne dhe e mbajne larg veprimeve qe kane konsekuenca te pariparueshme per tere jeten.  

Disa qe duan te ndjekin rrugen e sipermarrjes duhen ndihmuar - ata jane ata qe promovojne dhe zhvillojne ekonomine dhe jo "shkollaret." Per te perifrazuar Nietszche, shkollaret dine vetem te thone PO dhe JO kur u kerkohet (paralelizmi me partiaket eshte i dukshem). Degjeneron keshtu edhe mendimi i lire apo çfaredo qofte.

  

"Po" Shqiperise - "Jo" disa profileve

Kur dikush qe punon dhe jeton jashte vendit sheh 'Thuaj Po Shqiperise' ai/ajo gezohet. Eshte nje rast qe shumica (sic e gjykoj une) presin te vije. Por disa gjera jane te pamundura, te pakten per Shqiperine. Mjekeve qe i thane PO Shqiperise u duhej thene JO nga qeveria. Natyrisht qe individet nuk ndalohen te kerkojne pune privatisht, duke perfshire edhe mjeket. Mjeksia 'ha' nuk 'krijon' 'byreke' ne gjuhen e ekonomisteve. 'Byreku' duhet te krijohet njehere dhe pastaj te 'ndahet.'

Shqiperia ka vuajtur keto dekada pasi disa gjera (me shume sec duhet te pakten) ia la fatit. Fati nuk vjen nga qielli dhe kush nuk ble bilete nuk ka fat (shans) te fitoje llotarine; me nje fjale shteti luan rolin e tij ne ekonomine e nje vendi si rregullator dhe planifikues. Planifikues mbase jo ne sensin e Shqiperise se meparshme. Te besh politike do te thote te planifikosh nje seri gjerash per te ardhmen, Politikat duhet te jene konsistente (racionale) ndryshe kot 'quhen' te tilla nese nuk jane. Ndryshe shpenzohet mundi dhe djersa e te gjitheve, ashtu sic eshte bere keto dekada dhe vetem disa (te lidhur me politiken natyrisht) kane perfituar.

"Thuaj PO Shqiperise" do te thote ne radhe te pare qe Shqiperia t'i thote PO vetvetes. Me ate 'byrek' qe pritet te ndahet me shume do dalin (ata qe jane brenda vendit p.sh.) qe do i thone JO asaj. E di se cfare mendoni. Duket si ajo loja: po ndiqte njeri ketrin rreth e rrotull pemes dhe mbas nja dy rrotullimesh nuk dihesh se "kush po ndiqte ke."

Disa eksperienca te vendeve ne zhvillim duhen pare dhe, mbase, adoptuar. Kina dhe India, p.sh., nuk favorizuan mjekesine per zhvillimin e ekonomive perkatese. Mjekesia u zhvillua perkrahesisht zhvillimit dhe mbase ne te njejten kohe si nevoje e domosdoshme - me nje fjale kur rritet 'byreku' rriten kerkesat per sherbime dhe mjeksia eshte pikerisht 'sherbim,' - ose 'shpenzues' - dhe jo 'krijues.' Per t'i dhene kredi mjekesise, ne vendet e zhvilluara ne terma te 'Kerkim dhe Zhvillimit' (R&D) natyrsiht qe impakti i saj ne ekonomi eshte paksa me i larte por kjo nuk duhet te shqetesoje Shqiperine per momentin. Gjithashtu mireqenia (shendeti) e shoqerise ka impaktin e vet ne ekonomi. Por perseri me duket se po biem ne ate lojen "kush ndiqte ke."

Per ta mbyllur, "Thuaj PO Shqiperise" per mua do te thote "Thuaj JO" disa profileve dhe ndermjet tyre mjekesise (ne sektorin shteteror). "Thuaj PO" do te thote perqasje tjeter e qeveritareve ndaj bashkatdhetareve te cilet "te perdoren" (me falni per shprehjen) si mjete rigjenerimi te kapitalit dhe njohurive. Me shume menyra mund te perfshihen ne ekonomine Shqiptare edhe duke mos qene aty. Por lehtesimet duhet te fillojne nga qeveritaret - diaspora ka gjithe keto dekada qe perpiqet. Por deri tashme ka qene njelloj sikur te ndesheshe me murin.

Nje shembull personal. Paraqita gjate pranveres nje projekt-propozim ne disa bashki, si pika kontakti midis diaspores dhe komuniteteve lokale (Albanian Diaspora for Local Development). Ideja ishte qe diaspora te perfshihet ne projekte lokale - per te krijuar dhe ruajtur hapesira dhe pune publike - duke ndihmuar me njohuri dhe kapital. Nuk ishte ideja ime por e adoptuar nga disa vende qe e kane vene ne zbatim (p.sh., Meksike, Kosove, Indi etj). Pati goxha interes por mungon vullneti. "Gure gure," thote popullli "ndertohet shtepia" por ajo qe pritet duket sikur 'shtepia duhet dhene e gjitha e ndertuar, e gatshme.' Pra atje ku qeveria lokale ka mundesi te krijoje lehtesira, le te krijohen lehtesira te tilla dhe nuk do nevojitesh nderhyrja e qendres. Pushteti qendror mbase mund te krijoje disa 'lehtesira' te tjera ne lidhje me qeverite lokale (qofte edhe si eksperimentale si fillim).

"Thuaj PO Shqiperise" nuk duhet te ngelet shabllon dhe diaspora ka role determinues ne kete aspekt. Kina dhe India nuk mund te mendohen ato ekonomi te fuqishme sic jane sot pa rolin e diasporave perkatese. Keto jane fakte lehtesisht te provueshme kur lexon zhvillimin ekonomik te ketyre fuqive. Disa politika duhet te manaxhohen, dmth disa 'lehtesira' duhen promovuar, dhe disa duhen lene te ndjekin zhvillimin perkates.

Armet kimike dhe rritja ekonomike

Një dialog mbi armët kimike

A: Po të sjellim armët kimike në Shqipëri ne marrim pikë nga komuniteti perëndimor pjesë e të cilit po luftojmë të bëhemi prej kaq kohësh.

B: Armët kimike janë shumë të rrezikshme për jetën e gjallë dhe tokën në përgjithësi dhe ne nuk kemi asnjë kapacitet të ndërmarrim operacione të këtij lloji.

A: Shumë e vërtetë kjo që thua - por përsëri unë mendoj që po të dalim “ballëhapur” ne më shumë do përfitojmë nga kjo ndërmarrje.

B: “Ballëhapur” ndenjëm për 5 dekada dhe me “kokën lart” dhe ajo çfarë morëm nuk ishte përfitim por rrënosje. Prandaj te lutem shumë mos përdor më fjalë të këtilla. Madje mendoj që kjo fjalë duhet hequr nga fjalori shqip pavarësisht se rrezikojmë shumë me gjuhën shqipe.

C: Nëse me lejohet të them një fjalë, do të doja edhe unë të jepja mendimin tim. Mendoj që pozicionimi juaj është ekstrem. Unë preferoj qëndrimin e mesëm. Ne kemi shumë nevojë për fonde pa të cilat nuk ka rritje ekonomike. Rritja ekonomike na hap vende pune dhe ul gjithë këto qëndrime negative të shoqërisë. Po sikur t’i merrnim armët dhe të merrnim shume shumë fonde me to? Dhe garancira natyrisht?

B: Djalë I mbarë! Më dëgjo me kujdes. “Çfarë nuk mund të bëhet, nuk bëhet” thotë një shprehje e popullit. Është e kotë ta kthejmë sa majtas edhe djathtas.

C: Mirëqënia që na është premtuar vjen me rritje ekonomike; rritja ekonomike nuk vjen pa investime; investimet ekziston mundësia t’i marrim bashkë me armët kimike. “Nuk ka të mirë pa të keqe,” thotë një shprehje tjetër.

A: Dhe ne fitojmë pikë me komunitetin perëndimor të cilët gjtihmonë i kemi pasur përkrah në nevojë. Përndryshe nuk është fillim I mbarë ky. 

B: Ne nuk kemi infrastrukturë për të ndërmarrë të tilla gjëra - 16 ton që kishim janë në një gjëndjë të mjerueshme dhe çdo ditë ekziston mundësia e kontaminimit. Norvegjia, po e përsëris, nuk i pranoi. E dini pse? Nuk kishin akoma në vend “infrastrukturën ligjore dhe kapacitetin” për shpërbërjen e 1000 tonëve, të cilat kur shkatërrohen do kthehen në mijëra më shumë tonelata kimike.

C: Ne duhet të pranojmë faktin qe jemi shumë më të avancuar ne ligje se vëndet më të zhvilluara - ia kemi për ‘falemners’ Europës ligjet më të përparuara në bote. Por siç e dini fonde ne nuk kemi nga t’i marrim. Gjithmonë fonde kemi pritur dhe nuk është se punojmë që të presim fonde nga burime të tjera (nga puna jonë, p.sh.). Mendoj është rast për tu gllabëruar, pasi ‘zogu njëherë vjen në dorë.’

Zotërinj! Partnerit strategjik nuk i thuhet JO. Sepse na ngel ‘topi në fushën tonë.’ Në kapitalizëm çdo gjë e ka një çmim. Ne japim çmimin tonë dhe ia lëmë atyreve ‘lëvizjen.’ Dhe ne dalim faqebardhë dhe ‘ballëlartë’ - më fal që e përdora prapë këtë fjalë por nuk rrija dot pa e përmendur.

Termat e kontratës i vendosim vete duke marrë sigurinë dhe garancinë e organizatave si BB dhe FMN për fondet që do të jepen në shkëmbim. Mund të kërkojmë gjithashtu mbështetje nga vëndet më të përparuara për 1 shekull (deri në 3 shekuj) për mirëmbajtjen dhe zbërthimin e tyre; qeranë e tokës ku këto do të shpërbëhen me një çmim që është për ne fitimprurës; 10% të të ardhurave Siriane të PBB në vit që do të shkojnë drejt shëndetësisë sonë (me garanci nga BB dhe FMN); $5,000 për çdo shtëpi çdo 10 vjet; të zëvendësohen të ardhurat që sjell turizmi (pasi do të ketë ulje në sektorin turistik) të indeksuara me inflacionin dhe një fond i veçatë të ngrihet për zhvillimin turistik shqiptar (të hedhin aty falas edhe reklama për Shqipërinë në CNN sa herë që duam ne); çdo rrjedhje apo pasiguri të garantohet me fondet e këtyre vëndeve - edhe njëherë çdo gjë e tillë vetëm me garanci! - me një fjalë të ngrihet një fond i veçantë ku të vendosen këto fonde me akses të menjëhershëm nga qeveria; çdo nevojë si në teknologji, fuqi punëtore, shkencëtarë etj. të akordohet nga ata; trajnim i shkencëtarëve shqiptar të kryhet falas; të hapet një degë universiteti me fondet e tyre me specialistë për kësilloj armësh dhe teknologji ushtarake - pa afat kohor; një fond i veçantë prej $2,000,000,000/vit në teknologji ushtarake për 99 vjet; një vend I përhershëm në Këshillin e Sigurimit të OKB-së për Shqipërinë dhe fuqia e Vetos; dhe pika të tjera kontraktuale që do të zbatohen sipas garancive dhe premtimeve ... Termat e kontratës të jenë të aksesueshme - të lihet 10 muaj afat për tu ballafaquar me termat - nga populli përpara se të votojnë në referendum për PO apo JO.

Fshati shqiptar dhe shoqëria civile

Një qëndrim i shoqërisë civile në Shqipëri ndaj ardhjes së mbetjeve toksike Siriane ka qënë një JO e fortë. Nga ana tjetër është përfolur se qëndrimi i qeverisë, një qëndrim i heshtur mund të themi deri tashmë, ka qënë “pse jo.”

Me shoqëri civile nuk kam parasysh vetëm atë që ndodhet në Shqipëri por edhe gjithë Shqiptarët kudo që ndodhen. Në të vërtetë (për mua) është hera e parë që shoh një ngritje të tillë mbarëshoqërore të të gjithë shqiptarëve. Është, me të vërtetë, për tu lavdëruar. Nga ana tjetër një mësim duhet nxjerrë. Deri tashmë kam qënë kritik ndaj papërgjegjshmërisë së diasporës shqiptare ndaj zhvillimit ekonomik dhe social të Shqipërisë. Shqipëria është përdorur si një fshat ekzotik (kam thënë në disa shkrime të miat). Me një fjalë, “rrimë jashtë, punojmë dhe mbledhim fonde dhe i prishim individualisht në një ekonomi konsumi.” Pra, asnjë lidhje interesash në të vërtetë me ekonominë dhe shoqërinë në termat makro. 

Tashmë vjen momenti që ekziston një interes mbarëkombëtar - është virgjëria e tokës, ajrit dhe ujit dhe mirëqënia e njerzve që  janë lënë mbrapsht. Ndotja e tyre do të prekte drejtpërsëdrejti dhe fundamentalisht interesat e gjithë diasporës - fshati i bukur shqiptar nuk do të ishte më ai që priste dhe përcillte krahëhapur diasporën. Ushqimi biologjik mbase do te zhdukesh bashkë me drekat e darkat; uji i pastër i detit dhe liqenit nuk do sillte atë komfort të mëparshëm etj. Për ta mbyllur, ky është një hap në drejtimin e duhur veçse nuk duhet lënë aty.  

Ç’ndodhi me të majtën?!*

Rezultatet e qershorit 2013, siç i lexoj unë, na japin këtë pikturë: LSI fitore; PD humbje; dhe PS stanjacion, që vazhdon prej vitesh. Sa për Shqipërinë nëse humbi apo fitoi është një pyetje tendencioze që për momentin nuk kërkon shpjegim – çdo rast zgjedhjesh mund të paraqitet si “fitore” e Shqipërisë (p.sh. nga krahu që fiton). Një mangësi e të gjitha forcave politike ka qënë pamundësia për të kuptuar realitetin shqiptar dhe pastaj për ta matur, d.m.th. materializimi ne vota. Si (arch) arsye kryesore e së majtës për tu bashkuar ka qënë mundja e kreut të PD-së – pra një arsye politike - dhe jo realiteti ekonomik shqiptar. PD nga ana e saj habitej me ankesat e anës tjetër pasi shifrat ekonomike tregonin se Shqipëria është i vetmi vend në rajon që ka mundur të ketë një rritje ne GDP. Per sektoret që kanë ndikuar këtë rritje pak është folur.

Ajo çfarë ngatërrohet në këto shifra të GDP-së është transformimi i rritjes ekonomike në mirëqënie mbarë-shqiptare, në shanse të barabarta punësimi, në drejtësi ligjore, në funksionim institucional të tregut, me një fjalë, në ri-shpërndarje të drejtë të të gjithë kësaj rritjeje ekonomike (pasurie të fituar) etj. Pra, ngatërrohet  harta për terrenin.

Fakte të tilla tregojnë një shkëputje dramatike mes politikë-bërjes dhe praktikës, pra realitetit që përjeton populli. Prandaj pragmatizmi nuk është karakteristikë (veçori) e politikanit shqiptar. Nën ajrin e kondicionuar dhe i rrethuar (mbrojtur) nga analizat e analistëve, po aq të shkëputur nga realiteti, politikani shqiptar (i të gjitha forcave) kujton se ‘bën politikë.’ Një shembull: në fund të shekullit të 18-të kur Amerika filloi ndërtimin e strukturave shtetërore një hap themelor ishte përfshirja e politikanëve praktikë në politikë bërje. Kush ishte politikan praktik? Dikush që mbasi dilte nga parlamenti dhe shkonte punonte në fermën (apo biznesin) e vet. Por nëse me politikë kuptojmë manaxhimin e xhepave të dikujt, natyrisht politikani shqiptar (i të gjitha ngjyrave kur ka pozitë) meriton për tu lëvduar.

*          *          *

Një lajm tjetër ishte dhe dorëheqja e kreut të PD-së. Një karriere 23 vjeçare në politikë të cilën unë e ndaj në tre faza: (1) realizmi fëmijnor, (2) metafizikë adoleshenti, dhe (3) pleqëri empiristi. Duhet theksuar fakti se në të treja fazat struktura e PD-së ka qënë piramidale përkundrejt “mullarit” të PS-së.

Gjatë fazes së parë çdo gjë ishte e mundur – rrethanat pak (ose aspak) kuptim kishin. Cdo adoptim apo e re merresh e mirëqënë – natyrisht faktori i huaj nuk do përjashtuar - e mundur dhe e dëshiruar. Si në ‘lojë lufte’ fuqia e mobilizimit ishte përcaktuese dhe forca dominuese. Një meritë është fakti i mobilizimit të gjithë forcave – të ashtuquajtura nga sistemi komunist – regresive. Të gjithë ata u përfshinë në sistemin e ri që po ndërtohesh mbi të vjetrin nën piramidën e PD-së. Kontroll kaq të fortë institucional i këtyre energjive do ta kishte zili edhe vetë komunizmi.  Kulmin kjo fazë e arriti në ’97-ën.

Faza e dytë ka qënë faza më e gjatë e karrierës së liderit të PD-së. Modelet, këshillat, faktet etj., nuk merreshin të mirëqëna. Ekzistonin faktorë të tjerë që provonin të kundërtën. Aleancat ishte themeli i shtet-bërjes dhe tek ato qëndronte dobësia. Kjo fazë mbaroi me marëveshjen e 2009-s.

Faza e tretë është ajo më interesantja pasi arkitekti i PD-së përpiqet të shfaqë pjekurinë e një lideri të vërtetë. Kulmin kjo faze e arriti në fjalimin e dorëheqjes. Ndryshe nga herët e tjera, një dorëshkrim lexohej dhe një pasqyrë iu bë PD-së ku shumë arritje u përmendën. Analistët, të mërzitur, kërkuan më tepër duke harruar faktin se në shumë gjëra çfarë thuhen, ajo që ka shumë rëndësi është çfare “nuk thuhet.” E njëjta gjë ndodh me drejtësinë shqiptare.

Në një parashikim midis miqve unë parashtrova këtë skenar: nëse PD do të humbte thellë, do të vijonte një kaos midis radhëve të saj dhe FRD do të absorbonte këto energji të së djathtës. Natyrisht ky ishte një skenar i ekzagjeruar. Lideri i PD-së kaloi - me një lëvizje historike - nga rrafshi personal (individual) që kishte karakterizuar gjithë karrierën e tij politike në një universalizëm që edhe Cezari i madh do ta kishte zili për emrin të cilin e morën perandoret e tjerë. Këta që do vijojnë në kryesinë e PD-së nuk do mund ta marrin dot “emrin” e liderit historik të PD-së.

*          *          *

Gjatë këtyre viteve përfshirja e individëve meritokratë nga PD në institucione shtetërore (edhe partiake) ka qënë e ulët. Ka qënë pikërisht kjo dobësi (1) e cila, në një kohë të mesme dhe të gjatë siç ishin këto 8 vite qeverisje, krijoi çarjen në qënësinë e saj. Një dobësi (2) tjetër ka qënë mungesa e përfshirjes së mendimit ndryshe (apo fraksioneve). Nga e merr informacionin kupola politike? Ekziston nje zinxhir informacioni prej, të themi, 4-5 hallkash, informacion ky që përcillet tek kupola e cila reagon sipas “fakteve” të dhëna. Ky zinxhir informacioni ka funksionuar si “telefon i prishur” pasi njerëz që kanë ditur të thonë vetëm PO janë punësuar në këto hallka dhe po njerëz të tillë janë pyetur për informacion. Pra fajin për humbjen e zgjedhjeve që lideri i PD-së mori me modesti nuk është aspak i tiji, madje mund të them që ka qënë i vetmi që ka punuar dhe drejsitur me fort nga gjithë dembelat dhe fodullët që e ndiqnin duke duartrokitur.

Probabiliteti i një mundësie tjetër nuk u mendua le më të jetë folur. Interesant është fakti se të dyja këto dobësi i ngjasojnë strukturës së Partisë së Punës së atëhershme. Ka thënë Hegel: njerëzit kurrë nuk mësojnë nga historia.

* Titulli i këtij artikulli është huazuar nga artikulli i z. Fevziu “ç’ndodhi me të djathtën?!” (Panorama, dt. 26 qer 2013). I kërkoj ndjesë lexuesit per mospërputhjen e titullit me kontentin por qëllimi është i mirë.

Për analistët, me dashuri

1. Fëmijët e moshës 5-6 vjecare kur pikturojnë atë gjë që kanë përpara syve ata në të vërtetë pikturojnë atë ‘gjë’ që ata dinë për të dhe jo së çfarë shohin përpara syve. Analistët tanë janë fajtorë pikërisht sepse bëjnë të njëjtin mëkat dukë menduar se pasqyrojnë realitetin – ky quhet realizëm intelektual.
2. Në çdo diskutim flitet së politikanët janë të “këtillë” dhe “atillë” (siç e kam thënë dhe tjëtërkund, ata nuk janë tjëtër veçse predikuesit që populli kërkon dhe zgjedh me hir apo pahir). Kur dikush analizon një budalla, analisti pa ditur dhe pa kuptuar bie në një nivel më të ulët së objekti i analizës. Dhe nësë rrogat janë joshëse për një punë të tillë, joshëse janë edhe rrogat e politikanëve.
3. Në debate analistësh le të pretendojmë, bashkë më ta, për momentin se “dëgjohet” argumenti. Këta analistë pretendojnë së fitimi i argumetit i jep fitoren kampit përkatës dukë harruar se (1) fitimi i argumentit nuk është fitore në realitet dhe (2) dëgjuesit janë të shurdhër ndaj argumentit, madje edhe ndaj shifrave – ata duan vetëm poezinë. Nuk është pra aspak shokues fakti se në 2012 mbi 95% e botimeve të reja ishin poetike.
4. Po të thoshja së politikani dhe analisti janë një, pjese e të njëjtës monedhë, domosdoshmërisht duhet të shtoja faktin se politikani udhëheq dhe analisti analizon, duke mos harruar se edhe ai (analisti) vetë është objekt i udhëheqjes dhe analizës.
5. Ndryshimi i një analisti nga një analist praktik qëndron në faktin se ky i fundit mbasi ka mbaruar analizën merr kazmën dhe punon në fermën e tij. Qëndrimi i gjatë në ajër të kondicionuar e prish mendimin e pastër, prandaj edhe në supermarkete (malls) të Amerikës sygjerohej jo më shumë se 1 orë.

Të Pa'udhët

Në përputhje me frymën e epokës së Ndriçimit (Enlightenment), Marx thotë se 'feja është opium për popullin.' Në Shqipëri ajo 'fe' që ka qënë opium për popullin ka qënë 'klasa politike' (nëse mund të marr hua shprehjen 'klasë' nga Marxismi).

Gjatë gjysëm shekullit komunist një klasë laiko-fetare e ashtuquajtur shkencore-politike do të udhëhiqte Shqipërinë, drejt një gremine ekonomiko-politiko-fetare. Kjo klasë do të konkuronte çdo lloj besimi tjetër fetar dhe do t'i nxirrte ato si të pavlefshëme. Si kështu? Sepse fetë mbizotëruese, myslimanizmi, ortodoksia, katolicizmi, etj., nuk e dinin 'të vërtetën.' Ishin ata që "i dinin të gjitha" - të mirën e të keqen -  dhe dinin të këndonin më mirë ungjillin e perëndisë së shqiptarit. Ishin ata 'priftërinj- (e hoxhallarë-) komunistë që sikur Zoti i kishte ngarkuar detyrën e shpëtimit të këtij populli. Popullit do ti servirej 'e vërteta' nëpërmjet 'priftërinjve e hoxhallarëve' të vërtetë. E vërteta ishte e arritshme këtu, dhe ishte materialiste. Për asgjë tjetër nuk kishte nevojë shqiptari, pavarësisht faktit se vetë ajo ideologji përbënte një 'fe' më vete laike në kuptimin e plotë të fjalës. Konkurrenca u lejua por vetëm brënda 'kishës' komuniste. Ajo do sillte në 'treg' prift-komunistin 'më të ditur' dhe do spastronte radhët e 'kishës' komuniste nga të vobektët dhe ata që 'nuk dinin.' Për 'të vërtetën' që shqiptarët morën nuk është e nevojshme të ndalem në këtë artikull të shkurtër.

Në mes të krizës totale që vijoi,  nga shkretëtira shqiptare, doli një 'klasë e re' prifto-politiko-laike. U zbulua se priftërinjtë komunistë nuk e dinin të vërtetën kurse këta 'e dinin' dhe vazhdojnë 'ta dinë' të vërtetën. Dhe jo vetëm 'e dinë' por 'e vërteta' është në zotërimin e tyre. Të veshur me rrobën fetare të politikanit laik kjo klasë e re iu fal Zotit dhe Ai i dëgjoi - Ai u dha bekimin që ta udhëhiqnin shqiptarin drejt progresit. Ndryshe nga hera e parë konkurrenca do të lejohej midis 'kisho-xhamive' laike dhe gjithashtu midis prifto-syreshve brenda këtyre institucioneve - "syreshë" do të thotë ata poshtë 'majës' së piramidave. Bekimin prifto-laiku i majës e mori për gjithë jetën e tij ('e saj,' si në gjininë femërore, nuk ekziston për këtë rast). Që mos të humbnin gjurmë, edhe ata fetarët komunistë për të njëjtin progres u betuan dhe morën bekimin e Zotit (e popullit).

Të Mjerët

Populli si bagëti e vërtetë, apo dele të urta të perëndisë, dhe me besim të verbër e ndoqi këmba-këmbës prifto-komunisto-çobanin dhe drejt greminës shkuan si një trup i vetëm - ata që shpëtuan iu falën prapë perëndisë për mëkatet. Me zell fetari (apo pagani për ata që mendojnë ndrsyhe), entuziast, dhe afsh mëkatari, populli u pendua dhe filloi të ndiqte këta 'priftërinjtë' e rinj "kudo që ata do të shkonin," siç thotë edhe Bajroni - natyrisht sipas klaneve dhe fiseve këtë radhë. Dhe këta 'të rinjtë' me bekimin e popullit (apo Zotit), si fallxhorë të vërtetë dhe me turne 4-vjeçare, ia filluan punës - të mblidhin taksën/qiranë e duhur për kaluar në anën matanë, në parajsë. Kur turnet ndërroheshin, si me magji, ata që ndodheshin në 'parajsë' e gjenin vetveten në 'ferr' dhe anasjelltas. "E vërteta' e druajtur dhe dhelpërake, njëherë kalonte andej e një herë këndej.

Në fillim të shekullit të XVI-të Lutheri e pa 'të vërtetën' nga afër. Për një shumë të caktuar mëkatet faleshin - çdo mëkat - nga kisha katolike, dhe parajsa vinte kaq afër mëkatarit. Kaq shumë u shokua Lutheri nga kjo veprimtari e kishës katolike saqë përfundimisht vendosi të përballej vetë 'me të vërtetën' dhe i hapi kështu rrugën Protestanizmit, Kalvinizmit e çfarë vijoi - çdo kush nëpërmjet 'besimit' tek vetvetja (jo besimin tek prifti) gjen Zotin e parajsën e vet. Një Luther laik është nevojë e domosdoshme për të konkuruar këto piramida fetaro-politike që me metastazat e tyre i marin gjakun si njërës palë ashtu edhe tjetrës. "Njëra palë apo pala tjetër" në terma makro ekonomikë nuk ka shumë rëndësi, pasi bashkë ato përbëjnë një njësi. Kjo do të thotë që pasuria thjesht ndërron duar, dhe kur njëra palë apo tjetra vuan, e gjithë njësia vuan në total, besimi në 'progres' dobësohet e rrjedhimisht tregu e institucione lëngojnë.

Shqipëria (për mua) është në krizë besimi më shumë e jo vetëm në krizë ekonomike (politike). Të dyja përforcojnë njëra-tjetrën, pasi 'besimi' është komponenti më kryesor i funksionimit të rregullt të tregut, të çdo ekonomie tregu. Në botën perëndimore ajo fe laike që ka përmbushur dhe konkurruar fetë e tjera ka qënë 'tregu' - progresi (nëse ka një gjë të tillë?) është i mundshëm nëse ia lëmë në dorë këtij mekanizmi të bëjë punën e vet. Dhe për të qënë të saktë ky mekanizëm arriti për shumicën e njerzve një mirëqënie më të lartë 'materialiste,' pavarësisht faktit që nga ana sociale, shoqërore e mjedisore ka sjellë shumë probleme. Por tregu ka qënë bazuar mbi institucione funksionale, efikase dhe të besueshme. Këto institucione në Shqipëri janë zaptuar nga një 'klasë fetaro-politike' taksat/qeratë e së cilës e kanë penguar dhe lidhur tregun e lirë me zinxhirë.

Çfarë taksash/qeraje

Një sipërmarrës ka dëshirë të hapë një fabrikë apo punishte dhe i duhet të bisedojë më zv. ministra e ministra sepse ata i dinë gjërat, për një shumë të caktuar. "Janë shumë," thotë sipërmarrësi, "nuk ia vlen!" "Mos argumento, por pago!" (në frymën e Kantit) thonë ata që 'e dinë.' Ajo është taksë mbi biznesin.

Dikush shkon në spital për një lindje, vdekje apo ndonjë hall tjetër. Për një shumë të caktuar halli të zgjidhet (ose edhe jo, por çfarë rëndësie ka kur qeraja pagohet njëlloj?). "Mos argumento, por pago!" thotë ai që 'e di.' Ajo është taksë mbi konsumatorin - mbi popullin më mirë të themi sepse paguan dyfish, edhe për fondet e mirëmbajtjes së shëndetit edhe kur konsumon një servis.

Dikush tjetër është duke shkuar nga një qytet në tjetrin me makinën e vet për punën apo hallin e vet. Çdo 15 km kontroll (a thua jemi gjëndje lufte)! "Gjobë," thotë polici, "sepse ishe shpejt" (apo nuk ke filan dokument). Dhe "Mos kundërshto, por pago!" Ajo është taksë mbi popullin!

Dikush tjetër shkon në bashkinë e lagjes për një problem. I duhet të presë (taksë gjithashtu) për personin që i 'di' gjërat në të vërtetë. Një leje shtëpie, një dokument familjar etj., motoja është  "Mos argumento, por pago!"

Dikush tjetër dërgon fëmijët në shkollë - ke mësuar apo nuk ke mësuar nuk ka rëndësi, mjafton të takosh atë që i 'di' gjërat dhe problemi zgjidhet. "Mos argumento, por pago!" Ajo është taksë mbi popullin.

Dikush tjetër shkon për të marrë një vend pune ... "Mos argumento, por pago!"

Të gjitha këto të mësipërmet, e shumë të tjera, janë ato që në gjuhën e ekonomistëve quhen kosto transaksionesh (kosto të veprimtarisë së shitblerjes). Janë këto që deformojnë strukturën e ekonomisë nga ata që 'i dinë' gjërat dhe që udhëheqin drejt 'progresit.' Motoja e tregut të lirë është që çdo transaksion kryhet nëpërmjet një kontrate, ku dy persona hyjnë në të të lirë. Drejt progresit, nëpërmjet tregut të lirë, shqiptari po shkon nën pranga. Taksat e mësipërme nuk janë gjë tjetër por pranga për atë që nuk është i lirë. Dhe shqiptari ka të drejtë kur bërtet për liri e drejtësi - si një skllav i vërtetë sepse vetëm ai kërkon liri e drejtësi (nëse e di se çfarë është, natyrisht) - sepse këto koste të transaksionit e kanë zhytur deri në grykë e i kanë marrë frymën.

Po pastaj?

Nuk jemi as të parët e as të fundit që ndeshemi me probleme të tilla por një pyetje shtrohet: Si i bëhet? 'Pozita' nuk është gjë tjetër veçse celësi magjik për 'një qira' të majme. Nuk është çudi kur dëgjon kandidatët të bërtasin e ulërasin 'pallavra' gjatë zgjedhjeve. Prifto-politikani që bërtet më shumë ka shanset më të larta për bekimin nga perëndia për të 'ditur' më shumë dhe pasur 'çelësin' për tek e 'vërteta.'

Si i bëhet? Prifto-politikani që premton e manipulon më shumë ka shanset më të mira për të marrë bekimin e popullit, që ky i fundit të vazhdojë të jetë nën pranga, të vazhdojë të thotë "rri se jemi mirë!" - të vazhdojë me dorën në xhep në tregun e lirë shqiptar.

Si i bëhet? Konkurrenca i zgjidh kollaj gjërat sepse, sipas të lashtëve (Pythagoreans), ai që fiton në garë është më i miri dhe meriton titullin e më të mirit. Këtij titulli i shtohet automatikisht nga ungjilli titulli 'më i dituri,' i jepet edhe bekimi, dhe prifto-politikani laik bëhet i denjë e i autorizuar të udhëheqi drejt progresit.

Kë të zgjedhësh? të gjithë janë njëlloj!

Aristoteli thotë se 'udhëheqësi' dhe 'ata që udhëhiqen' janë një (në një lloj sensi); populli do thoshte 'sipas kokës edhe festeja.' Ndryshe mund të jetë, 'si ata që zgjidhen edhe ata që zgjedhin janë një.' Në kohën moderne këta të fundit kanë shumë në dorë, si kë të zgjedhin ashtu edhe kërkesën e llogarisë. Një votë nuk e sjell ndryshimin, të gjitha PO. Një dru nuk e bën një pyll apo një dallandyshe nuk e sjell pranverën. Por nëse të gjithë ia lënë në dorë "shansit" të vendosë dhe vazhdojnë rutinën e përditshme "se këtu nuk bëhet," natyrisht që edhe rezultati do jetë i tillë, po i njëjtë. Ata që vendosin, vendosin edhe për ju që nuk vendosni. Pyetja, si gjithmonë, është: Kë të zgjedh?

Zgjidh një tjetër, atë që 'nuk di' por është i aftë dhe dëshiruar të mësojë e dëgjojë. A ekziston dikush që ka thënë (dhe thotë) se "'nuk e di' por eja ta diskutojmë"? Ai/ajo që "nuk di" qëndron më lartë, në terma relative, sesa ai 'prifto-politikani' që i di gjërat. Ai që thotë unë (pra partia jonë) e di - e di veda - është i destinuar të dështojë dhe mbajë nën pranga ata që kujtojnë se janë 'të lirë.' Dhe nëse një gjë dihet me të vërtetë, është fakti që politika duhet lënë jashtë duarve të atyre që 'i dinë gjërat.'  

Ç'do të thotë ndryshim?

Kur klasa e re e prifto-politikanëve laikë erdhi në pushtet ata premtuan, dhe populli gjithashtu kërkoi, 'ndryshime.'  Si mund të bëjë ndryshim dikush që udhëheq, dhe populli gjithashtu të presi ndryshime, kur të njëjtat gjëra thuhen e bëhen përditë? E njëjta gjuhë e bastarduar përdoret përditë! Si mund të ketë ndryshim kur rutina e përditshme është po ajo, ditë mbas dite, për të gjithë? Ndryshimi kërkon një gjuhë të re, koncepte të reja, promovues të rinj, ide dhe praktika të reja - një lloj revolucioni - por që të gjitha këto duhet të gjejnë aplikim në mjedisin shqiptar. Ndryshimi kërkon besim! por edhe reflektim e kritikë.

Ta themi ndryshe, dikush mund t'i bëjë një pyetje vetes, "çfarë bëra sot ndryshe nga herët e tjera?" Nëse përgjigja është "asgjë," atëherë "asgjë" nuk duhet ndryshuar. Çdo gjë është mirë. Të gjithë flasin se janë të pakënaqur dhe duan që gjërat të ndryshojnë, por askush nuk është i gatshëm të ndryshojë sikur edhe një gjë të vogël në 'rutinën' e vet të përditshme. Në përgjithësi flitet se ka varfëri, tregohen me gisht lagjet e varfëra apo njerëzit të cilët marrin ushqime me tollona apo shënojnë emrin nëpër lista. Por prapë askush nuk është i gatshëm të bëjë një punë vullnetare tek ajo lagja e varfër, të ndihmojë dikë sesi të gjejë punë (dhe jo thjesht të çojë një pjatë supë sepse zgjat situatën), t'i japë forcë e shpresë dikujt se jeta ia vlen të jetohet, dhe udhëzojë dikë se duhet të ketë shpresë e besim - besim tek vetja dhe komshiu e komuniteti. (Për të dalë pak jashtë teme, shkollat dhe universitetet duhet të jenë të parat të vendosin 'vullnetarizmin,' bizneset gjithashtu.)

Shumë flitet për të tjerë si në media dhe në diskutime private dhe kjo është shenjë e mirë sepse tregon që në një lloj forme dikush 'kujdeset.' Por a është kjo forma e përkujdesjes? Mendoj që jo! Madje do shtoja që është hipokrite. Hipokrizia qëndron në atë që gishti për çdo gjë i vihet 'shtetit.' Pallate e zona publike që janë të papastruara shihen gjithandej - por fajin e ka shteti! Plehra të ndryshme hidhen nëpër plazhe e zona bregdetare - fajin e ka shteti! Shpresa ka 'humbur,' besimi tek njëri-tjetri, apo tek shoqëria (meqë jetojmë në shoqëri), është jo-ekzistent; për ndihmë të mirëfilltë apo punë vullnetare në njësi pallati (shkalle) apo lagje e institucione nuk bëhet fjalë. Por guximin injorant e kemi të themi "fajin na e ka shteti!" "S'ka ligj," thotë skeptiku; "nuk ka shtet" thotë pagani - "kush e ka fajin?" pyet dikush tjetër. "Shteti," përgjigjen budallenjtë. E përkëthyer në shqip, "nuk ka shtet" sepse "e ka fajin shteti."     

Ndryshimi fillon në vetvete dhe në familje, në shkallë e komunitet, dhe siç i thonë shprehjes, "asnjë lëvizje nuk fillon me arsyetime por me besim." Me besim zhduken dhe të pa'udhët.

Viti i Ri Shqiptar: Fshatari dhe Vota

Teoria e ekonomisë së tregut mund të përmblidhet thjesht në këtë formë: secili avancon interesin e tij vetiak në treg dhe shoqëria në përgjithësi (në total) përfiton. Gjatë festës së vitit të ri, apo mbylljes së vitit të vjetër, shumë dhurata jepen dhe në përgjithësi ideja e interesit është e përfshirë në dhuratë. Natyrsiht nuk e mohoj faktin që ka njerëz që japin dhurata në familje apo gjetkë thjesht për mirënjohje apo bujari. Por le të përqëndrohemi tek rasti i parë si bazë themeltare e ekonomisë së tregut.

Në këtë artikull të shkurtër unë paraqes dy kërkesa: (1) viti i ri të hiqet si festë pra bashkë me të edhe dhuratat; dhe (2) Shqipëria të festojë 'Vit të Ri' njëherë në 4 vjet, rastin e zgjedhjeve parlamentare. Ky Vit it Ri të festohet për një periudhë prej 2 - 3 muajsh. Ju duket çmenduri? Aspak! Dua ta aplikoj këtë koncept të ri tek fshatarësia, megjithëse edhe qytetari i thjeshtë mund të mësojë e reflektojë mbi konkluzionet. Gjatë Vitit të Ri Shqiptar të gjithë ata/ato që pretendojnë për postin e parlamentarit shkojnë dhe paraqesin programet elektorale të partive përkatëse në rrethe dhe fshatra në mbarë vëndin. Çdo fshatar (apo fshatare) në moshë votuese ka në dorë një votë. Kandidatit i duhet ajo votë prandaj dhe ai 'premton.' Premton se do ngrejë rrugë e përmirësoj jetesën e fshatarësisë për tu kthyer sërisht mbas 4 vjetësh e parë 'me habi' se: rrugët nuk janë rregulluar, tokat në përgjithësi janë djerrë, kanalet të papastruara, kostot e huamarrjes shumë të larta dhe fshatarin që mbijeton në një gjëndje katastrofike. Atëherë çfarë ka fshatari në dorë "këtë herë?"

Është një barcalet me fshatarin shqiptar në kohën e komunizmit 'që do hajë bar por kurrë nuk do përkulet,' dhe të gjithë e dinë që kur kaloi Enveri dhe e pa të bënte me gjeste sikur hante bar e këshilloi që 'kur të mbaronte, të hidhej nga parcela tjetër.' Pra, në kohën e komunizmit fshatari nuk kishte as tokë dhe as bagëti por vetëm bar dhe 'frymë komuniste.' Një thënie biblike thotë se "njeriu nuk mund të jetojë vetëm me bukë," por fshatari i sotshëm ka edhe tokën edhe pak bagëti - ai/ajo që ka mundësi, natyrisht - por prapë po ha 'bar' dhe, mund të shtojmë, pa ndonjë frymë ideologjike. Kjo nuk do të ndodhi më nëse dy kërkesat e mia të mësipërmet do të vihen në zbatim.

Fshatari i sotshëm gjatë festave të 'Vitit të Ri" shqiptar në përputhje me teorinë e tregut do kërkojë nga kandidati 'mjetet e jetesës' dhe jo thjesht një thes me grurë apo misër që mbaron për një muaj. Lopë, dele, pula, kuaj, dhi, derra etj. dhe ushqimin përkatës për të mbajtur këto kafshë për një periudhë të paktën 4-vjecare, deri kur të vijnë 'zgjedhjet e tjera.' Boll me premtime sepse janë llafe! por akte të vërteta nevojiten dhe fshatari duhet të ndërgjegjsohet për këtë fakt. Mjerë ai që u beson premtimeve dhe voton sepse premtime do hajë!

Në çdo fshat asnjë kandidat mos të pranohet nëse ai nuk vjen me këto 'mjete jetese' dhe ushqimet përkatëse. Asnjë lopë, dhi apo dele mos të pranohet pa u sigurar për 4 vjet ushqimi. Ky rregull ka përjashtim në rast se dikush kërkon ta shesë mallin që i jep kandidati por fshatari nuk duhet të bjerë në kurthe të tilla, pasi çmimet ulen automatikisht nëse të gjithë do duan ta shesin mallin në të njëjtën kohë.

Fshatari i sotshëm është dhe duhet të jetë më i pasur sesa fshatari komunist duke parë interesin e tij gjatë 'Vitit të Ri.' Ky duhet të jetë argumenti i fshatarit: "Doni votën time zotëri kandidat? Patjetër! Ja ku është adresa dhe pasi të kem siguruar jetesën time dhe të fëmiijëve që kam në shkollë, do t'ju jap votën." (Qytetari, pak a shumë në një frymë të njëjtë, duhet të kërkojë kontrata - obligime - dhe jo premtime!) Madje fshatarët e zgjuar të marrin nga të gjithë ata që kandidojnë! Më besoni se nuk do ngelen shumë të tillë, vetëm disa kokrra (parti). Mjaft i kanë rënduar buxhetit të popullit!

Ky model i ri do ta bëjë sistemin elektoral shqiptar më efikas, më të drejtë, dhe 'do ndajë shapin nga sheqeri,' siç i thotë populli. Do kandidojnë vetëm ata që 'kanë.' Ata që kanë vetëm llafe (premtime) dhe që bëjnë sikur dinë do siten si mielli në shoshë. Ky sistem i ri forcon njëkohësisht edhe përgjegjësinë ndaj fshatarit votues. Si? Askush nuk do dojë t'ia dijë se çfarë do ndodhi gjatë 4 viteve pasi jetesa është siguruar, por do kërkohen gjëra të tjera - me një fjalë kërkesë e re do përfshijë tregun, teknologji, tregëti elektronike, kërkime shkencore të avancuara etj. Le të jetë ky një Vit i Ri që do shndërrojë fshatarësinë dhe Shqipërinë drejt një progresi materialist dhe ideologjik të padëgjuar - një model i ri zhvillimi ekonomiko-politik i denjë për një piedestal nderi dhe hulumtim nga shkencëtarët shqiptarë.

Një Reflektim mbi Shtetin dhe Shoqërinë (jo)Civile

Raportohet shpesh në mediat shqiptare shkatërrime të pyjeve (Lura) apo, në raste të tjera, keqpërdorim (keqmenaxhim) të ambjenteve dhe pronave publike. Reportime të tilla janë shumë tronditëse dhe domethënëse për një gjëndje mos-qeverisjeje që Shqipëria vuan. Disa e quajnë ‘masakër të njeriut mbi natyrën.’ Dikush tjetër e quan ‘kafshëri’ apo ‘barbarizëm.’ Mbase! Kafsha jeton në harmoni me natyrën; ajo, thotë Schopenhauer, “kurrë nuk mund të humbë rrugën e zgjedhur nga natyra” dhe si rrjedhojë nuk mund ta prishë atë. Nga historia dihet se barbarët kanë prishur civilizime, qytete dhe perandori, por në një gjëndje të pazhvilluar, ata akoma nuk kanë dalë nga ajo gjëndje shtazore që rron në paqe me natyrën. Termi i parë është më afër të vërtetës por ka një ndryshim në atë që në shoqëri njeriu pret dhe mbjell, prish edhe ngre, shkatërron dhe rregullon, dëmton e riparon dhe zbukuron. Blloqe pallatesh e shtëpish ngrihen (prishet pra natyra) por pemë e bar mbillet rreth e rreth, park dhe lulishte, pyje artificiale apo dhe liqene të tilla.

Në Shqipëri çdo gjë betonizohet dhe natyra nuk luan asnjë rol - shqiptari i sotshëm është marsian i vërtetë; ai dashuron vetëm shkretëtirën. Në të ai ndërton piramida - në çdo aspect të jetës: familje, punë e shoqëri, parti apo institucion. Çfarë kuptohet dhe duket qartë është se shqiptari nuk ka kuptuar akoma se jeton në shoqëri dhe jo në klan. Në klan apo fis një njeri bën si di vetë (natyrisht sipas ligjeve të klanit); ai përpiqet me natyrën ta vërë poshtë dhe përdori në interes të tij. Ai nuk do t’ia dijë për fisin tjetër, fshatin matanë apo komshinjtë e vet. Ai gëzon një liri të barbarizmit por jo liri politike të një shoqërie civile. Në shoqëri njeriu është i limituar dhe ka, përveç të drejtave, edhe detyrime. Një pemë nuk mund të pritet thjesht sepse të pëlqen dega.

Sot shqiptari ngre gardhin me çtë mund: ferra, blloqe, tulla, beton, tela, kallama, rrjeta, etj. Ngre shtëpinë ku të dojë dhe e mbulon me se të dojë: dërrasa, beton, qeska, kallamishte, llamarina e hekura. Hap e mbyll kanale e gropa dhe puseta sipas dëshirës, zgjeron shtëpinë sipas asaj që e quan gusto. Zapton tokën matanë sepse është e tija, pasi ai tjetri ia ka vjedhur pa të drejtë dhe drejtësinë ia jep vetvedit (siç thotë shkodrani). Njëtrajtshmëria dhe sistemi janë koncepte të huaja - "format themeltare të bukurisë," do të thoshtë Aristoteli në librin e famshëm Metafizika, "janë rregulli, simetria dhe e përcaktuara" - bukuria dhe pastërtia e mjedisit nuk perceptohen. Rregulli dhe normat nuk kuptohen; ligjin e bën vetë, e zbaton vetë, e ndreq dhe e përdredh vetë; për çdo gjë vendos vetë si një subjekt që nuk ka objekt dhe kontent.

Në shoqëri ka proçese që vendosin, ka pronë private por edhe të përbashkët. Edhe pse një shtëpi është e jotja ti nuk mund t’i vësh flakën sepse thjesht ashtu mendon dhe do. Duhen marrë masa, dhe leje, duhet parë kush mund të dëmtohet nga kjo gjë në mënyrë që mos të dhunohet tjetri (dhe shoqëria) apo kostoja mos t’u kalojë të tjerëve. Me një fjalë ekziston një gjëndje, që është e dukshme në të gjitha aspektet e jetës shoqërore, ku shqiptari bën si di vetë dhe lumi, mbas tij/saj, le të marrë të tjerët. Ta qeverisësh është shumë e vështirë sepse akoma nuk është zgjuar nga gjumi shekullor. Pierre Joseph Proudhon, një politikan dhe filozof francez i shekullit të XIX-të, na jep një përshkrim të detajuar të qytetarit, me një fjalë të anëtarit të një shoqërie civile, dhe, heshturazi edhe të, shtetit: "Të qeverisesh është të gjurmohesh, inspektohesh, spiunohesh, drejtohesh, udhëhiqesh nga ligji, numërohesh, rregullohesh, regjistrohesh, indoktrinohesh, predikohesh, kontrollohesh, kërkohesh, vlerësohesh, çensurohesh, komandohesh, nga krijesa që nuk kanë as të drejtën as zgjuarsinë as virtyetshmërinë për të bërë këtë gjë. Të qeverisesh është të jesh në çdo operacion, në çdo tranzakcion i shënuar, regjistruar, numëruar, taksuar, stamposur, matur, numëruar..."

Për të gjitha shqetësimet e mësipërme, pak a shumë në një formë të njëjtë, u paralajmëruan në kohët e lashta edhe Izraelitët kur kërkuan nga Samueli që të vendoste një mbret (shtet në botën tonë moderne) për ti udhëhequr, pasi djemtë e Samueli-it, të cilët ishin vendosur si gjyqtarë, kishin marrë rrugë të këqija. Samueli i paralajmëron për mbretin që: "Do t’ju marri djemtë dhe do t’i bëjë të servirin koçitë e tij e kuajt dhe do t’i vendosi përpara tyre të vrapojnë ... Do t’ju marri vajzat t’i bëjë parfumiere dhe guzhinjere dhe furrtare. Ai do marri tokat tuaja më të mira dhe vreshtat dhe ullishtet dhe do ia japi shërbëtorëve të vet ..." Pra, të jetosh në një shtet modern ligjin nuk e bën më njeriu por shoqëria, sado të papërshtatshme dhe me mangësira si ato të mësipërmet dhe secili duhet ta ndjekë atë njëlloj përndryshe kemi këtë kaos që shohim dhe që ndjemë të gjithë në shpatullat tona. Po të shkojmë pak më tutje, shqiptari më mirë pranon ato mangësira të ligjit në shtete të tjera dhe u beson më tepër atyre institucioneve sesa mangësirave të një shteti si ai shqipëtar.

Por, mund të thojë një kritik i mprehtë, ju nuk përmendët shtetin apo institucionet e tij aspak  në gjithë atë diskutim por iu drejtove vetëm individit (shqiptarit) apo shoqërisë (shqiptare). Shteti dhe institucioni, sado moderne qofshin, nuk pasqyrojnë gjë tjetër veçse ato marrëdhënie të shprehura qartë në shoqëri - ky konstatim vlen edhe për politikanin; ai nuk është alien i ardhur nga Marsi, por baba, nënë, vëlla, motër, gjysh apo gjyshe shqiptare; i lindur dhe rritur në atë ambient shoqëror. Dhe, për ta mbyllur, në shoqërinë shqiptare, zhvilimet e shtetit apo institucioneve nuk janë në harmoni me zhvilllimin e shoqërisë civile (nëse ekziston një gjë e tillë) dhe me zhvillime të tjera ekonomiko-shoqërore. Aq më keq kur koncepte të huaja janë prevalente dhe nuk kuptohen. Ato do të marrin kohën e tyre që të kuptohen dhe hyjnë në ndërgjegjen e shqiptarit.[*]

---

[*] Artikulli është marrë nga libri "Gjinkallat Këshilltare" dhe përshtatur për qëllim botimi në media.