E drejta per te qendruar i panxene

 Ne fillim te vitit 2013 Sekretari i Shtetit Amerikan J. Kerry vizitoi Gjermanine dhe ne nje takim ben nje verejtje te tille: "Amerikanet kane te drejten e tyre te zgjedhin te rrine te panxene." Mendoj eshte nje fjali qe thote shume dhe ne kete shkrim do argumentoja qe Shqiperia te adoptonte te njejtin qendrim.

Po shohim qe nje ndermarrje e qeverise aktuale (njelloj si ajo e meparshmja) eshte te zhvilloje arsimin me idene se arsimimi do sjelli zhvillim. Per fllusken arsimore qe eshte krijuar nuk po flas. Nje pyetje e thjeshte eshte: Si e sjell zhvillimin arsimi? Shumica mendojne se njerezit e arsimuar kane me shume shanse punesimi ne Shqiperi. Krijohet keshtu pershtypja e gabuar se ekonomia shqiptare eshte shume e zhvilluar dhe ka mundesi te perthithi gjithe keta te arsimuar. Diçka ne ate pergjigje nuk shkon sepse nuk jepet shkaku sesi arsimimi ndihmon zhvillimin. Zhvillimi merret si i qene.

Per te vazhduar: Sektorin shteteror po e ndaj nga ai privat sepse nuk ka rendesi sa i shkolluar eshte dikush, ne sektorin shteteror luhen politikat dhe jo kreditet. Por edhe faktori i madhesise se sektorit publik nuk lejon zmadhimin e fuqise punetore te kualifikuar pasi ka kufij te percaktuar. Pra ngelet qe sektori privat eshte nje katalizator me i sakte i te arsimuarve dhe kreditit.

Mendohet qe te arsimuarit do te gjejne pozicione drejtuese ne sektorin privat ku ata tregojne zotesine e tyre duke vene ne praktike ato çfare kane mesuar neper universitete. Sesa hyjne ne pune ato mesime ne boten reale nuk po i futem pasi do na nxirrte jashte teme. Dhe perseri mendimi i "ekzistences" se sektorit privat si absorbues i te arsimuarve eshte i gabuar, te pakten per Shqiperine. Qe te dale ne teme: Kush eshte privati? Ai/ajo qe ka aktivitetin? Çdo kush! dhe jo domosdoshmerisht i arsimuar. Por dikush qe di te kalkuloj - jo me kalkulator sepse ate e meson ne universitet - dhe shfrytezoj mundesite qe i jep tregu (lidhjet politike etj. nuk po i marr parasysh sepse perseri pergjigja do te ishte "çdo kush mund te jete sipermarres i nje ndermarrje private).

Nje sipermarres i vogel (hidraulik, murator, bojaxhi, rrobaqepes, apo i sektorit te serviseve) nuk duhet te nxitet te shkollohet por te zhvilloje i qete biznesin e vet. Ai ka nevoje per akses ne huamarrje me perqindje te ulet. Sistemi bankar i mbizoteruar nga bankat e huaja ka qene dhe eshte problem. Interesat e huamarrjes ne Shqiperi gjate ketyre 2 dekadave kane qene me te lartat ne rajon.

Sipermarresi ka nevoje per infrastrukture qe te arrije ne pune ne kohe; te jete i besueshem ne kohen e caktuar per nje takim biznesi etj., dhe mos te shpenzoje çdo muaj ne rregullimin e gomave. Infrastruktura eshte problem dhe me infrastrukture nuk kam parasysh vetem rruget por edhe komunikacionin telefonik dhe te internetit. Pra, faturat afrofe qe vijojne apo cmimet e larta etj., te cilat pengojne dhe e bejne sipermarrjen me te shtrenjte. Shtrenjtesia i bie si gjithmone konsumatorit. 

Ne zhvillimin e biznesit supozohet qe anet qe japin e marrin te perdorin kontraten. Kontrata ndan pergjegjesite dhe te drejtat e seciles ane; dhe secila ane (parti) te jete pronare e asaj 'gjeje' qe shkemben. Pra, problemi i pronave dhe pronesive eshte aktual dhe i domosdoshem. Mospasja dhe mosditja e ketyre gjerave krijon konfuzion, mosbesim etj.

*        *          *

Mendohet se edukimi sjell zhvillim nderkohe qe nje survejim historie do tregonte te kunderten - zhvillimi solli edukimin krah per krah (apo paksa me vone). Familjet shqiptare paguajne miliona leke me shpresen se femijet do edukohen dhe gjejne dicka me te mire, duke rrenuar veten dhe ne menyre indirekte ekonomine. Ato leke shkojne ne xhepat e administratoreve dhe profesoreve per tu shpenzuar ne nje ekonomi konsumi pa asnje impakt per njeriun e thjeshte. 

Kam qene i pranishem ne nje takim ku nje prind mori hua 600,000 L te reja me interes 17% (disa vite me pare) per shkollimin e vajzes; dhe la si garanci shtepine qe i kushtonte 2,500,000 L te reja. Personi ne fjale ishte ne pension. Ka plot shembuj te tille por ideja prape nuk eshte e qarte. Nese e quajme investim shkollimin e femijve, cilli eshte kompensimi qe merret mbrapsht ne kohen kur femijet u shkolluan? Sa nga femijet 'punojne' per te paguar universitetin e tyre? Problem tjeter: Efikasiteti i tregut te punes per mosha te reja nuk ekziston. Vete moshat e reja nuk jane edukuar me deshiren per pune - çdo gje eshte gati e siguruar nga prindi. Ne vendet perendimore femijeve u mesohet puna qe ne vogeli; vendet Nordike jane shume te njohura ne ate qe femijet qe plotesojne moshen e punes jane krenare te kene 'pare xhepi' dhe te sigurojne nevojat e veta (veshje etj.). E kane per turp te kerkojne leke per diçka - ideja eshte ‘ta fitojne vete.’ 

*        *        *

Ideja se qeveria ka pergjejgjesi per shkollimin e popullates eshte e ekzagjeruar. Kjo nuk do te thote qe qeveria mos te planifikoje dhe marre masa per ndryshime apo politika te reja ne lidhje me ecurine e edulimit etj. Edukimi publik luan rol te rendesishem ne shoqeri por stresi qe i jepet ketij sektori nuk duhet te jete i tille. Ekonomia shqiptare ka nevoje per ato institucione - disa nga te cilat permenda me lart - qe te lehtesoje sipermarrjen dhe biznesin. Eshte pastaj nevoja e ketij biznesi qe krijon nevojen e shkollimit dhe jo anasjelltas - eshte jollogjike. Per fenomenin qe shkollari behet i paafte mbasi del nga shkolla nuk po flas sepse nuk eshte tema e ketij shkrimi.

Ne disa vende, Gjermani dhe Zvicer p.sh., te gjithe te huajt qe punesoheshin ne sektorin financiar kerkohen me Bachelor (te pakten) apo Master. Nderkohe qe vete Gjermanet apo Zviceranet punonin ne keto sektore pa pasur kualifikime te tilla. Dhe eshte llogjike e thjeshte - nuk nevojitet universitet per te qendruar ulur dhe pare kompjuterin. Natyrisht qe ajo qe thashe eshte paksa e ekzagjeruar por njerezit kur futen ne keto institucione trajnohen per 3-6 muaj apo dhe 1 vit. Gjate procesit ka eleminime por ideja eshte e qarte. Ai/ajo qe kerkon te ngjitet me lart vazhdon kualifikimet ose qendron aty ku eshte - e drejta per te qendruar i panxene duhet adoptuar dhe jo 'te gjithe te shkolluar.' Dikush qe mbaron gjimnazin nuk e di se çfare do nga jeta apo çfare profesioni do ndjeke. Ato vite trajnimi dhe pune e qartesojne, e kthellojne dhe e mbajne larg veprimeve qe kane konsekuenca te pariparueshme per tere jeten.  

Disa qe duan te ndjekin rrugen e sipermarrjes duhen ndihmuar - ata jane ata qe promovojne dhe zhvillojne ekonomine dhe jo "shkollaret." Per te perifrazuar Nietszche, shkollaret dine vetem te thone PO dhe JO kur u kerkohet (paralelizmi me partiaket eshte i dukshem). Degjeneron keshtu edhe mendimi i lire apo çfaredo qofte.

  

"Po" Shqiperise - "Jo" disa profileve

Kur dikush qe punon dhe jeton jashte vendit sheh 'Thuaj Po Shqiperise' ai/ajo gezohet. Eshte nje rast qe shumica (sic e gjykoj une) presin te vije. Por disa gjera jane te pamundura, te pakten per Shqiperine. Mjekeve qe i thane PO Shqiperise u duhej thene JO nga qeveria. Natyrisht qe individet nuk ndalohen te kerkojne pune privatisht, duke perfshire edhe mjeket. Mjeksia 'ha' nuk 'krijon' 'byreke' ne gjuhen e ekonomisteve. 'Byreku' duhet te krijohet njehere dhe pastaj te 'ndahet.'

Shqiperia ka vuajtur keto dekada pasi disa gjera (me shume sec duhet te pakten) ia la fatit. Fati nuk vjen nga qielli dhe kush nuk ble bilete nuk ka fat (shans) te fitoje llotarine; me nje fjale shteti luan rolin e tij ne ekonomine e nje vendi si rregullator dhe planifikues. Planifikues mbase jo ne sensin e Shqiperise se meparshme. Te besh politike do te thote te planifikosh nje seri gjerash per te ardhmen, Politikat duhet te jene konsistente (racionale) ndryshe kot 'quhen' te tilla nese nuk jane. Ndryshe shpenzohet mundi dhe djersa e te gjitheve, ashtu sic eshte bere keto dekada dhe vetem disa (te lidhur me politiken natyrisht) kane perfituar.

"Thuaj PO Shqiperise" do te thote ne radhe te pare qe Shqiperia t'i thote PO vetvetes. Me ate 'byrek' qe pritet te ndahet me shume do dalin (ata qe jane brenda vendit p.sh.) qe do i thone JO asaj. E di se cfare mendoni. Duket si ajo loja: po ndiqte njeri ketrin rreth e rrotull pemes dhe mbas nja dy rrotullimesh nuk dihesh se "kush po ndiqte ke."

Disa eksperienca te vendeve ne zhvillim duhen pare dhe, mbase, adoptuar. Kina dhe India, p.sh., nuk favorizuan mjekesine per zhvillimin e ekonomive perkatese. Mjekesia u zhvillua perkrahesisht zhvillimit dhe mbase ne te njejten kohe si nevoje e domosdoshme - me nje fjale kur rritet 'byreku' rriten kerkesat per sherbime dhe mjeksia eshte pikerisht 'sherbim,' - ose 'shpenzues' - dhe jo 'krijues.' Per t'i dhene kredi mjekesise, ne vendet e zhvilluara ne terma te 'Kerkim dhe Zhvillimit' (R&D) natyrsiht qe impakti i saj ne ekonomi eshte paksa me i larte por kjo nuk duhet te shqetesoje Shqiperine per momentin. Gjithashtu mireqenia (shendeti) e shoqerise ka impaktin e vet ne ekonomi. Por perseri me duket se po biem ne ate lojen "kush ndiqte ke."

Per ta mbyllur, "Thuaj PO Shqiperise" per mua do te thote "Thuaj JO" disa profileve dhe ndermjet tyre mjekesise (ne sektorin shteteror). "Thuaj PO" do te thote perqasje tjeter e qeveritareve ndaj bashkatdhetareve te cilet "te perdoren" (me falni per shprehjen) si mjete rigjenerimi te kapitalit dhe njohurive. Me shume menyra mund te perfshihen ne ekonomine Shqiptare edhe duke mos qene aty. Por lehtesimet duhet te fillojne nga qeveritaret - diaspora ka gjithe keto dekada qe perpiqet. Por deri tashme ka qene njelloj sikur te ndesheshe me murin.

Nje shembull personal. Paraqita gjate pranveres nje projekt-propozim ne disa bashki, si pika kontakti midis diaspores dhe komuniteteve lokale (Albanian Diaspora for Local Development). Ideja ishte qe diaspora te perfshihet ne projekte lokale - per te krijuar dhe ruajtur hapesira dhe pune publike - duke ndihmuar me njohuri dhe kapital. Nuk ishte ideja ime por e adoptuar nga disa vende qe e kane vene ne zbatim (p.sh., Meksike, Kosove, Indi etj). Pati goxha interes por mungon vullneti. "Gure gure," thote popullli "ndertohet shtepia" por ajo qe pritet duket sikur 'shtepia duhet dhene e gjitha e ndertuar, e gatshme.' Pra atje ku qeveria lokale ka mundesi te krijoje lehtesira, le te krijohen lehtesira te tilla dhe nuk do nevojitesh nderhyrja e qendres. Pushteti qendror mbase mund te krijoje disa 'lehtesira' te tjera ne lidhje me qeverite lokale (qofte edhe si eksperimentale si fillim).

"Thuaj PO Shqiperise" nuk duhet te ngelet shabllon dhe diaspora ka role determinues ne kete aspekt. Kina dhe India nuk mund te mendohen ato ekonomi te fuqishme sic jane sot pa rolin e diasporave perkatese. Keto jane fakte lehtesisht te provueshme kur lexon zhvillimin ekonomik te ketyre fuqive. Disa politika duhet te manaxhohen, dmth disa 'lehtesira' duhen promovuar, dhe disa duhen lene te ndjekin zhvillimin perkates.