Tituj bombastikë dhe Statistika të këqija

Gazeta Panorama[1] raporton këtë fjalim të ambasadorit të OSBE-së me rastin e hapjes se fushatës kundër dhunës në familje:

“Sipas sondazhit të INSTAT-it të vitit 2013, afërsisht 60% e grave shqiptare të pyetura në këtë sondazh kanë qenë në një moment të jetës së tyre viktimë e dhunës në familje; 53% ishin “gjatë kohës së sondazhit” në një marrëdhënie abuzive. Vetëm 8% e këtyre grave kishin kërkuar ndihmë”

“60% e grave shqiptare të pyetura në këtë sondazh kanë qenë në një moment të jetës së tyre viktimë e dhunës në familje.” Këtu nuk jepet numri i pjesëmarrësve në këtë monstër, pra numri absolut. Dhe thjesht duke raportuar përqindjen që duket e lartë dhe shet gazetën, kjo përqindje mund t’i përkasë dhe një monstre prej 10 grash.

•   Pa “diferencën e gabimit” (margin of error) të monstrës ky numër (60%) nuk ka kuptim.

Nëse sondazhi e ka përkufizuar termin “grua” unë nuk e di, por gazeta në fjalë duhet ta shpjegojë (ta gjejë dhe japë përkrahë të dhënave). Pse është e rëndësishme? Dhuna në familje, a kemi të bjmë me marrëdhënie abuzive midis burrit dhe gruas, apo edhe baballarëve dhe vajzave të tyre? Nëse termi “grua” e përjashton vajzën, atëherë kemi të bëjmë me rastin e parë (burrë – grua). Ndërkohë që në fund të artikullit shtohet: “… dhunën ndaj grave dhe fëmijëve.”

“53% ishin “gjatë kohës së sondazhit” në një marrëdhënie abuzive.” Përsëri kemi problemin e mosdhënies së numrit të monstrës, e para, dhe e dyta, nuk na jepet koha kur ku sondazh u krye. Duke thënë sondazh i vitit 2013 është shumë e paqartë.

“Vetëm 8% e këtyre grave kishin kërkuar ndihmë.” 8% e kujt? 8% e 60% që ishin identifikuar si viktima, që do na jepte shifrën (8% x 60%) 4.8%. Dhe përsëri: 4.8% e kujt numri? Apo 8% e 53%?

---

[1] http://www.panorama.com.al/2014/10/20/fushate-kunder-dhunes-ne-familje-60-e-grave-viktima-dhune-vetem-8-kerkuan-ndihme/

Kapeni Korrupsionin Zotërinj; dhe dy fjalë mbi Centralizimin-Decentralizimin

Imagjino një situatë të tillë: është ora 3 e natës dhe unë ngre telefonin e raportoj në numrin përkatës Korrupsionin. I them personit nga ana tjetër: “pashë Korrupsionin që po kalonte nga ana tjetër e Lanës; prandaj njofto të lutem organet kompetente që ta arrestojnë.” Personi(a) nga ana tjetër e linjës natyrisht që do më mbyllte telefonin dhe do qeshte me shoqërinë e të tjerë për rastin në fjalë.

Shëmbulli i mësipërm paraqet thjesht mënyrën sesi flitet për Korrupsionin. Ai tashmë është personalizuar dhe i është dhënë individualitet – si një zot i mitologjisë. Ai gjendet kudo – si Zoti i Thashethemeve të Virgil-it që fluturonte gjithandej kur dicka ndodhte dhe përhapte “të rejat.”

Korrupsioni është i plotfuqishëm, dhe ne duhet ta luftojmë, ta mundim sepse në gjithë Europën vetëm Shqipërinë ka zaptuar. Policia e shtetit dhe institucione të tjera janë përgatitur që nëse ndeshen me të ta luftojnë dhe mundin atë – luftë frontale e hapur i është shpallur; por ai është dinak e nuk shfaqet. Fshehurazi punon duke perdorur terrenin dhe çdo gjë që ka në dorë. Ai ka ushtrinë e tij – njerëz (por edhe kafshë mbase!) që i rekruton gjatë operacioneve që kryen.

*          *          *

Degjenerimi i gjuhës sjell degjenerimin e mendimit dhe shprehjes së mendimit; natyrisht dhe ndërtimin e realitetit në shoqëri e politikë (dhe sektorin e katërt të gazetarisë). Bauer e transformoi Dashurinë në një Zojë (Zot), thotë Fromm (To Have or to Be), dhe e paraqet si mizore sepse donte të zotëronte njeriun në tërësi. Marx-i i kundrapërgjigjet se duke transformuar njeriun e dashuruar në njeriun e Dashurisë ai (Bauer) e krijon, apo më mirë të themi e ndërton, Dashurinë si një qënie të pavarur nga njeriu. Kështu edhe Korrupsioni në Shqipëri është një qënie e pavarur që ka në zotërim gjithë shqiptarët e Shqipërinë si pronë private të tijën. Lufta kundër Korrupsionit në Shqipëri është luftë kundër një Zoti gjakatar e mizor që nuk lejon ecjen përpara dhe zhvillimin e Shqipërisë.

Në lidhje me marrëdhëniet korruptive (dhe jo korrupsionin!) pa analizuar marrëdhëniet e fuqisë dhe vendim-marrjes është e kotë dhe nuk bën kuptim të flitet për “luftë kundër Korrupsionit.” Lufta kundër Korrupsionit nuk është gjë tjetër vecse luftë kundër marrëdhënieve korruptive (njerëzore) – marrëdhënie këto qoftë midis qytetarëve dhe administratave publike apo edhe vetë midis qytetarëve (e fshatarëve). Marrëdhëniet nuk janë objekte, nuk objektivizohen, dhe kanë të bëjnë me vendim-marrjen dhe pozicione të fuqisë – fuqia si koncept marrëdhëniesh përsëri (e gjendur p.sh., tek Foucault) dhe jo si një objekt që zotërohet nga dikush.  

Vendim-marrja si proçes korruptiv

Një vendim-marrje ka ndikim (të drejtpërdrejtë apo dhe dytësor) në interesa që preken – disa humbin e disa fitojnë. Por jo çdo vendim është i kësaj natyre sepse duhet parë edhe efekti në lidhje me kohën (afat shkurtër, mesëm, apo afat gjatë). Por në lidhje me atë që po diskutojmë një vendim merret (a) individualisht si p.sh., një polic rrugor kur vendos të të vëjë gjobë dhe e tërheq vendimin kur stimulohet me lekë nën dorë; (b) në grup si p.sh., kur këshilli bashkiak vendos mbi një politikë të caktuar për zhvillimin e një projekti publik apo kur fshatarët në një komunë vendosin mirëmbajtjen e hapësirave të përbashkëta; por edhe (c) nga lart (presupozimi është nga qëndra).

Në rastin e parë (a) personi mund të mos bashkëpunojë me policin dhe vendosë për të marrë gjobën; por siç shihet nga tabela të dy duhet të bien dakort për tranzaksionin dhe njëri të japë e tjetri t’i marrë lekët. Ky rast është më i lehti për tu kontrolluar dhe ndaluar. Qytetarë të thjeshtë mund të bashkëpunojnë me organet kompetente dhe ‘luajnë rolin’ e thjeshtë të qytetarit ndërkohë që monitorojnë (në Amerikë këta quhen “blerës misteriozë”; në Gjermani kemi një praktikë interesante ku bosi i një firme luan rolin e një të sapo-punësuari dhe punon për pak kohë me ‘punëtorët e thjeshtë,’ etj.). Ose gjoba mund të ketë një afat disa ditor ku personi mund ta hedhë në gjyq vendimin (në Kanada e Amerikë kjo është eksperincë normale).

		Qyetari
		Merr gjobë	Jep lekë
Polici	Vë gjobë	Gjobë[1]
	Kërkon lekë		Lekë nën dorë

Vendimet në rastin e dytë (b) janë më të vështira për tu prezantuar në tabela por përsëri kemi interesa që preken. Shpeshherë dëgjojmë që grupet e interesave u morën parasysh; që u diskutua një problem përpara se të vendosesh dhe pastaj u vendos një rrjedh e caktuar siç ishte rasti i ndarjes territorjale. Por, në një shumicë rastesh vendimet janë marrë paraprakisht më përpara në mënyrë informale dhe formalitete të tilla janë, siç i themi asaj shprehjeje, “sa për sy e faqe.” Nuk ndodh vetëm në Shqipëri.

Kur Danimarka miratoi Planin mbi Zhvillimin Rajonal pyetja ishte nëse zhvillimi duhej inkurajuar në qëndrat urbane apo nëse duhej decentralizuar dhe nëse me shumë përparësi u duhej dhënë qytezave të vogla. Puna kërkimore që u ndërmor mori parasysh pluset dhe minuset. Disa të dhëna që u morën nga punë të tjera kërkimore si p.sh., në Angli, gjithashtu u inkorporuan. Mirëpo kur projekti iu dha ministrive përkatëse çdo gjë që kishte të bënte me decentralizimin u hoq (dhe i vihesh pikëpyetje). Ishte e qartë se vendimi ishte marrë informalisht më përpara (Flyvbjerg, Making Social Science Matter).

Për këtë rast (b) monitorimi dhe kontrolli është më i vështirë; por jo i pamundur. Mediat duhet të luajnë një rol më të madh; dokumentet duhet të lihen të hapura për tu konspektuar – transparente; mbledhjet etj. duhen të bëhen me dyer të hapura dhe inkurajohet pjesëmarrja. Intelektualët që kaq shumë kanë munguar në debate duhet të shfaqen e debatojnë – qytetarët e thjeshtë gjithashtu që preken drejtpërsëdrejti nga vendimmarrje të tilla. Por padashur (vini re!) përsëri biem në kurthin e mëposhtëm (gjërat ‘duhet të jenë kështu’ ‘qytetarët duhet të…’ etj.). Prandaj nuk mund të ndahet agjenti nga modeli që ngrihet. Nuk mund të pritet nga qytetarët të bëjnë disa gjëra ‘në këtë formë apo në tjetrën’ pa u rritur natyrshëm ndërgjegja shoqërore, e cila nuk arrihet duke folur për të (apo duke reflektuar sepse reflektimi presupozon përsëri diçka për të reflektuar) por njeriu duke punuar dhe luftuar, duke marrë e dhënë me të tjerë e duke ndërtuar kupton më shumë e kërkon më shumë nga vetja e të tjerë.

Vendimet nga lart (apo të centralizuara) janë më problematiket. Kur dikush kërkon shpjegim se pse një diçka është dhe punon ashtu siç është, shpjegimi është që kështu u vendos nga lart. Këtu ndodh fenomeni i de-personalizimit (e kundërta e asaj çfarë diskutuam më lart për Korrupsionin). P.sh. ne themi “X mori Y vendim.” Por në rastin tonë, kur dikush pyet “Kush e mori vendimin Y?” përgjigja është: “Y u mor nga lart.” Përgjegjesia nuk i ngelet askujt për vendime të tilla dhe çdokush është në një pozicion të justifikuar: “nuk kisha çfarë të bëja; urdhri erdhi nga lart.” Këtu zgjedhja personale duket sikur nuk ekziston, ose me mirë të themi personi në fjalë ka vetëm një zgjedhje, atë që është vendosur “nga lart.”  

Centralizim apo Decentralizim?

Flitet që në Shqipëri mungojnë proceset demokratike dhe duhet inkurajuar kontributi i mendimit demokratik në sferën publike. Por duke thënë p.sh., “Njerëzit duhet të..” “qytetarët duhet të ndërgjegjsohen që …” etj., mbeten fjalë boshe dhe praktika në vetvete korruptive pa marrë parasysh “fuqinë e vendimmarrjes.” Shqipëria deri vone ka qënë e decentralizuar – centralizimi ka qënë projekti më shkatërrues për Shqipërinë.

Decentralizimi e fuqizon qytetari(e)n dhe fshatari(e)n të marrë pjesë në vendimmarrje – sepse aty ai/ajo preket drejtpërdrejt nga vendimi. Jo se në vendime të centralizuara ai nuk preket, por kur angazhohet drejtpërdrejt në procese të tilla ai zhvillon aftësitë, individualizmin dhe arsyetimin, mbron lirinë apo kërkon llogari në vënd që të bërtasë nëpër kafene “shteti, shteti” si një i parritur që shikon nga prindi i vet në çdo ngjarje. Centralizimi i heq lirinë e pjesëmarrjes qytetarit dhe korrupton – çdo gjë kthehet pastaj në vendim partizanësh dhe faji i vendimit gjithmonë nuk i ngelet askujt.

Kur flas për decentralizëm, flas per raste si Zvicra, Gjermania apo vëndet Skandinave por edhe Kina e vënde të tjera në zhvillim. Një shprehje e vjetër kineze thotë: “Perandori është shumë larg.” Planet e zhvillimit në Kinë janë lokale – qeveritë lokale kanë një interes të drejtpërdrejtë në tërheqjen e bizneseve sepse edhe shtytja nga qeveria qëndrore ka qënë për “vetë-zhvillim” d.m.th., zhvillim lokal nga vetë lokalët. Shumica e taksave në Kinë ngelen në lokalitete. Qeveritë lokale konkurrojnë me njëra tjetrën për tërheqjen e bizneseve dhe trurit (fuqisë punëtore të kualifikuar). Natyrisht që qeveria qëndrore ka rolin e saj por është më shumë si ‘mundësi e fundit’ e balancuese dhe jo primare.

Në Gjermani qytezat kanë përparësi zhvillimi – në to gjen qëndra kërkimore dhe universitete që gjallërojnë jetën lokale dhe fuqizojnë ekonomitë lokale. Dhe përkrah tyre, biznese të mëdha e mesatare të cilat tërheqin fuqinë punëtore nga këto lokalitete.

Problemet shoqërore mund të zgjidhen në dy mënyra: nga poshtë ose nga lart. Nga lart ndodh ajo që quhet inxhinieri shoqërore (socializmi ishte shembulli tipik); kemi ata që quhen teknicientë e specialistëve të cilët veprojnë mbi shoqërinë si një orëndreqës mbi orën. Shoqëria nënkuptohet si mekanizëm ku edhe ndërhyrjet janë në formë lineare: A => B. Po të analizosh ngjarje, fenomene e analiza të ndryshme do vësh re shumë shpejt se mendohen dhe shqyrtohen në forma lineare pa marrë parasysh që shoqëria punon në formë organike dhe ka gjëra që nuk dihen – ka asimetri njohurish. Me një fjalë fenomenet shoqërore nuk janë dhe nuk duhen konsideruar në formë mekanike.

Zgjidhja nga poshtë i eleminon këto linearitete; fshatarët e dinë që duhen pastruar kanalet e mirëmbajtur për të shtuar prodhimin. Një lagje qyteti e di se çfarë nevojitet e mungon. Specialistët punojnë dhe jetojnë në lokalitete në zgjidhjet nga poshtë – ndryshe nga ata që punësohen nga qëndra dhe duan të punojnë për qëndrën (sic ndodh në rastin e zgjidhjes nga lart) e nuk kanë asnjë lidhje me ato cfarë ndodhin më vonë, me një fjalë nuk kanë interesa në ato cfarë ndodhin në lokalitete. Kjo zgjidhje nga poshtë zgjidh edhe punësimet korruptive të lidhura me qëndrën. Të gjithë duan të punojnë për qëndrën (Tiranë) andej nga vjen edhe vendimi. Natyrisht, përmasat korruptive janë më të thella e të mëdha; dhe firmat piramidale (biznese të mëdha e kam fjalën) mjelin kontratat e majme dhe në terma të zhvillimit ngelemi në vënd numëro me Korrupsionin si mik shtëpie.

Komunat dhe bashkitë në rastin e dytë fuqizohen dhe nuk ka rëndësi se kujt partie i përkasin – ato duhet të punojnë që të mbijetojnë. Sytë nga qielli (Tirana) drejtohen tashmë nga vetvetja; por gjithashtu kjo situatë presupozon decentralizim të vendim marrjes në bashki (p.sh., libraritë të jenë ente më vete dhe jo të presin për firmën e kryetarit edhe për një libër – një situatë absurde) përndryshe pashallarë bashkish do mbijnë (si këta të sotshmit). Qëndra ka shumë probleme dhe nuk mund të merret me çdo gjë. Të presësh nga qëndra është të justifikosh Korrupsionin, e madje bëhesh edhe vetë pjesë e Korrupsionit.

                                                                                               

---

[1] Këtu kemi një asimetri; polici kur të vë gjobën nuk të pyet nëse e pranon. Dhe pranimi i gjobës nuk varet nga ty – ti nuk ke zgjedhje tjetër veçse ta marrësh.

“Komenti juaj po pret moderimin nga stafi” - dhe Ndarja e Re Administrative

Pasi lexova këtë artikullin (http://www.panorama.com.al/2014/04/23/nje-shtrirje-kohore-per-perfshirje/) në gazetën Panorama vendosa të shkruaja një koment të shkurtër i cili ishte përgjatë këtyre linjave:

“Reforma territoriale, një teme kaq shumë e trajtuar për rëndësinë e saj, është tashme shume e nevojshme për Shqipërinë. Por krahasimi me Francën nuk është i saktë; Franca është shtet i maturuar dhe mund të bëjë big-bang sa herë e sheh të arsyeshme – big-bangu që bën Shqipëria (p.sh., 1990-1; 1997) është destruktiv, potencialisht dhe aktualisht.

Ajo çfarë nuk flitet dhe nuk është llogaritur janë kostot – cilat do jenë kostot e kësaj reforme. Çfarë dhe sa do t’i kushtojë njeriut mesatar shqiptar ky ndryshim? Franca ka kapacitet njerëzor (material), burokraci shëmbullore etj., Shqipëria vuan tmerrësisht për (dhe nga mospasja e) këta faktorë. Ndarja e re ka potencial të krijojë 4 (apo x) pashallëqe të reja. Dhe zgjedhja e kryetarëve nga masat prapë nuk e rregullon problemin sepse favorizohen zonat e mëdhaja.”

Më vonë hyra në portalin e shtetiweb (http://www.shtetiweb.org/13264-2/) për të lexuar më shumë dhe për tu qartësuar me problemet dhe zgjidhjet që i jepen përkatësisht problemeve. Çfarë është shqetësuese për mua qëndron në faktin që një punë që konsiderohet profesionale nuk është aspak e tillë. Kur profesionistët e qëndrës shkruajnë dhe mendojnë përgjatë këtyre linjave (shih më poshtë), çfarë mund të presim nga ata të njësive bashkiake apo të komunave?

Çfarë pritet nga specialisti dhe sitet shtetërore

• Shqipja ka 36 gërma, ndërmjet tyre edhe gërma “ë.” Në këtë projekt profesional herë e gjej gërmën “ë” dhe herë jo. E njëjta gjë ndodh edhe me gërmën “ç.” Nëse kjo i lejohet gazetarisë, dokumenteve zyrtare – portaleve gjithashtu - nuk duhet t’u lejohet. Aq më tepër dokumente të shkruajtura nga specialistë dhe profesionistë.
• Fjalët e huaja të përkëthehen
• Çdo document zyrtar (prezantime, dokumente ne format pdf etj.) duhet të kalojë (a) gjuhën edhe (b) tavolinën e dikujt tjetër që punon me degën filozofike të LLogjikës. Personi në fjalë do sigurojë që arsyetimet kanë konsistencë dhe mbështesin një argument – ky argument ka nevojë  për evidencë. Gjithashtu, personi do sigurojë që kundër-argumenti të jetë present sepse na paraqiten vetëm ajo çfarë do përfitohet; çfarë janë kostot nuk na paraqiten. Ose më mirë, kostot janë 0 (zero) për ata që kanë paraqitur projektin, prandaj dhe çfarëdo mase të merret është më mirë!
• Kur informacioni renditet sipas pikave ato duhet të bëjnë sens. Një pikë mund të ketë edhe nënpika dhe në këtë rast, nënpikat mbështesin pikën kryesore.
• Tabelat dhe shtyllat ku paraqiten të dhënat duhet të jenë të dukshme dhe (përsëri) të bëjnë sens.

E thënë shkurt, argumentet e këtyre specialistëve janë një grup fjalësh (po themi!) shqipe, tek - tuk me gërmën “ë” dhe “e” që zëvendësojnë njëra tjetrën dhe tek – tuk me “c” dhe “ç” që përzihen, që nuk kanë strukturën e një argumenti. Arsyetimet duhet të kalojnë testin e konsistencës dhe mbështeten me evidencë. Kostot duhet paraqiten ashtu siç paraqiten përfitimet. Dhe këta specialistë duhet të tregojnë që kostot janë më të ulëta sesa përfitimet. Dhe për ta përfunduar, ndryshimet administrative janë projekte politike, dhe jo a-politike. Në fund parlamenti do japë vendimin, dhe me aq sa dimë parlamenti është organ politik, pjesë e shtetit modern.

Contra Lubonjës

Për këtë shkrim jam bazuar në një intervistë të F. Lubonjës publikuar nga gazeta MAPO “Serbet e shqiptaret duhet te pastrojne historine e perbashket nga nacionalizmi” në një debat me R. Qosen per politikat dhe historitë shqiptare dhe sërbe.

Ka një problem mendoj me mënyrën sesi dialogu zhvillohet nga të dy figurat. Të dy janë prezantues të një zhvillimi të caktuar - njëri nën diktaturën Enveriste dhe tjetri nën regjimin yugo-serb - dhe secili “mbron” anën tjetër pa jetuar dhe kaluar eksperiencat përkatëse. Ky pozicionim më kujton filozofin francez (gjithashtu mik i gjithë botës) Sartre i cili nga kolltuqet e rehatshme të Francës mbronte komunizmin Stalinist pa jetuar asnjë ditë nën atë regjim. Nga ana tjetër e kanalit, në Britani, një group tjetër ndërmjet të cilëve ishte dhe Bertrand Russell, përdorte metoden e njohur në psikologji të “përzgjatjes” së revolucionit (që mos të fillonte). Metodë e përdorur mijëra vjet më parë nga gjenerali i shkëlqyer, Scipio Africanus, që mundi Hannibal-in. 

Problemi tjetër është me atë që quhet miksim, ngatërresë - ngatërrimi i një diçkaje, x, me funksionin e një diçkaje tjetër, f(x). Lubonja ngatërron Kanunin, x, me prapambetjen e Shqipërisë, f(x). Ai flet për Derridën dhe Foucault por nuk flet për Françën dhe ‘frymën nacionaliste’ franceze; flet për Hobsbawm dhe Anderson por jo për ‘frymën nacionaliste’ britanike; flet për Nietzsche por jo për Gjermaninë. Me një fjalë bota ka pasur dhe do të ketë mendimtarë (x) që duken si të shkëputur nga rrethanat ku ata jetonin, f(x). Dhe për më tepër këta që Lubonja përmend janë ata që, sipas tij, prezantojnë të vërtetën objektive të zhveshur. Duke i parë gjërat objektivisht është e mundur të zbulosh problemet dhe japësh, siç bën Lubonja, rekomandime. Lubonja harron të pyesë: kush i sheh gjërat objektivisht? Duke eleminuar subjektin Lubonja harron se eleminon objektivitetin. Ose e thënë filozofikisht: nësë unë nuk jam asgjë nuk është. 

Nuk do të thotë që dikush merr për kornizë reference (frame of reference) këta përsona dhe prandaj ajo që ai thotë dhe argumenton është më e vërtetë se dikush tjetër që merr një kornizë tjetër; është thjesht argument kunder argumenti, si Sofistët e mëdhenj e kuptuan mijëra vjet më parë. Dhe kush ‘fiton’ është thjesht mbështetja që ai/ajo ka për momentin nga ideologjia - apo e thënë ndryshe, nga miti i frymës së asaj kohe. Ashtu sikur unë kur lexoj histori, shoh që serbët argumentuan që shqiptarët ishin ‘njerëz me bisht’ dhe do t’i zhvillonin, sillnin në qytetrim - njëlloj si Britania, Franca etj., bënë dhe argumentuan me kolonitë Afrikane. Një ministër serb përsëri bëri të njëjtin argument disa ditë më parë, d.m.th., “shqiptarët nuk janë njerëz” - ngelet të deduktoj që janë shtazë. Argumenti i tyre përkonte me ideologjinë - mitin - e asaj kohe dhe me ata që merrnin vendime për të tjerët. Siç na tregon historia, kur ideologjija ndryshon, ndryshojnë edhe të tjerat me radhë. Asnjë nuk e beson ministrin serb sepse argumenti i tij është i pabazë në frymën e sotshme. 

Kur unë si studiues zgjedh një fakt, sipas përkufizimit eleminoj çdo fakt tjetër të mundshëm. Zgjedhja e faktit ka të bëjë me predispozitën time si njeri - Ose e thënë në frymën shqiptare: përpara se të bëhesha studiues (mendimtar), kam qënë njeri (ne shqip: përpara se të ishin shqiptarët mysliman apo kristianë ishin shqiptarë, d.m.th., paganë.). Kur si shkencëtar zgjedh një metodë përsëri eleminoj metodat e tjera. Ashtu siç ka pasur shumë mendimtarë, ashtu ka pasur dhe shumë metoda (sipas preferencave dhe bindjeve) prandaj dhe Feyerabend shkruan “Kundër Metodës” - shkenca dhe shkencëtarët janë kthyer në diktatorë sepse ‘kjo metodë është më e mirë se ajo.”

Çfarë është revoltuese për mua është fakti që çfarë ka ndodhur më përpara, rritja dhe ardhja e shtetit nacional në skenë, studiohet nga historianë - d.m.th., është e shkuar; çfarë ndodh tani është më e rrezikshme se ajo që ndodhi më përpara dhe ne mund ta de-konstruktojmë duke përdorur ata miqtë e botës dhe mundemi që ta ndreqim. Një linearitet të tillë teoricizmi dhe vetë Anderson (dhe më tepër Nietzsche) nuk e pranon nga Marksistët (Passages from Antiquity). Për më tepër politika (dhe jeta shoqërore) është prakticitet jo teoricizm. Zhvillimet sociale nuk janë lineare dhe në kushte të tilla, pra jo-lineariteti, funksioni i diçkaje, f(x), bëhet diçka tjetër nga x, nuk është e njëjta gjë. Ky intervenim linear është pasojë jo vetëm e “intelektualizmit” socialist por edhe atij kapitalist.

Për ta mbyllur me mitin: është një ushqim për njerzit (“njeriu nuk jeton vetëm me bukë”). Por nga ndryshon miti nga ideologjija? Janë dhe po zhvendosen gjithmonë e më pranë njëra tjetrës saqë është e pamundur tashmë t’i de-konstruktosh dhe kuptosh kush është kush. Shih gazetat shqiptare me ideologjitë që propagandojnë - natyrisht ndryshimi me atëherë është se tani ka shumë ideologji (mite) të ndryshme. Kush drejton varet nga kush vendos (për momentin).

Ideologët dhe mitistët nuk ndryshojnë nga njëri tjetri veçse në kohë; çdo popull që sot ekziston e ka pasur një mit; komunistët nuk ishin ndryshe nga kapitalistët në ngritjen e miteve. Të argumentosh se ata ngritën mite të paqëna, është të mos thuash gjë ose një tautologji. Çdo mit ka nevojë për qëndrën e vet nga ku të shpërndahet në mënyrë të njëtrajtshme. Me qëndër unë kuptoj një institucion, Homeri që recitohesh në Lojrat Olimpike në Greqinë e lashtë, apo shtetin modern (përfshirë dhe atë komunist). Miti i Skënderbeut p.sh., nuk u ngrit në shekullin e XIX apo nga komunistët (siç edhe lexoj andej këndej); historianë dhe filologë, ndërmjet tyre, Kroatë, Italianë etj., kishin shekuj që kishin shkruar për të epikë dhe histori (që ka qënë e njëjta gjë); populli me legjendat e veta e heroizoi (siç e meritonte në sytë e popullit) - janë proçese dhe jo linearizma - siç edhe popujt bëjnë dhe kanë bërë gjithandej në çdo kohë. Populli nuk gënjehet për një kohë të gjatë (thotë një shprehje) dhe komunizmi thjesht gjeti një terren pjellor. 

Që të qartësoj pozicionin tim: edhe unë do desha të “pastrohesh” historia por fshesën kush do ta mbaj? Do të doja të isha si Sokrati ‘qytetar i botës’ por cilën kushtetutë do të zgjidhja për mbrojtjen time nuk mund ta them, nuk e di; Sokrati vetë në fund zgjodhi t’i nënshtrohesh ligjeve të qytetit të tij, sepse ashtu e kishin lënë të parët. Në mungesë të kësaj do të zgjidhja “Europianin e Mirë” të Nietzsche por kur Europiani vrau Zotin - për të perifrazuar të madhin në një dialog ku i thotë dialoguesit: “unë dhe ti e vrava” - dhe nuk ngeli më Europë do të zgjidhja (bashkë me Prof. Qosen, nëse është dakort) Cicero kur thotë se “këtu janë të parët e mi dhe nuk mund ta shpreh lumturinë që gjej këtu.”

Shqiptari ne 'hapesire' dhe 'kohe'

Ekonomistët dhe psikologet ne paradigmat e tyre shpesh herë i drejtohen racionalizmit (apo atij te kufizuar) ne lidhje me sjelljet ekonomike dhe shoqerore. Një pyetje e thjeshte si: cili është vëndi im në hapësirë merret si e qënë. Ky dimension është prekur paksa nga kulturalistët (individualizmi dhe kollektivizmi) por zhvillimet e tyre devijojne nga ajo se çfarë dua të prek në këtë shkrim.

Pyetjen që përmenda me sipër dua ta zhvilloj paksa ne ambietin shqiptar. Mendoj ka relevancë të jashtëzakonshme jo vetem në ekonomi dhe sesi e zhvillojmë apo manaxhojmë biznesin por edhe në shoqeri me sjelljet tona. Natyrisht, i lidhur ngushte me konceptin e hapësirës është dhe ai i “kohës.” 

Mënyra sesi e shohim veten ne hapësirë fillon e zhvillohet qysh ne vogëli. Dikush ka dhomën e tij, gjerat e veta, tavolinën e vet të punës (mësimit për fëmijë etj.). Një trashëgimi e komunizmit ishte zvogëlimi i kësaj hapësire; d.m.th. heqja e prones private solli rrjedhimisht zvogëlimin e hapësirës personale. Hapësirat e shtëpive ishin shumë të vogla, tavolina e punës ishte tavolina ku hahej bukë. Hapësira ishte e përbashkët dhe çfarë dikush donte të bënte varesh nga dikush tjetër (hierarkia). Sesi dikush e koncepton veten në hapësirë dhe si rrittet me këte koncept ka shumë rëndësi për të ardhmen, në vendimmarrje, bërjen dhe zhvillimin e biznesit etj.

Çfarë më ka bëre përshtypje në biznesin shqiptar është pikërisht mungesa e një hapësire të tillë pune. P.sh. edhe ne magazina të mëdha zyrat e kuadrove janë diku në mes të makazinës, pa ndarje ose në një vend diku sa për të thënë; në shtëpirat private (pallate etj.) akoma mungon tavolina e punës. Për vëndin e biblotekës nuk po flas - nuk ka vënd për hapësirë të tillë në shtëpinë shqiptare.

Gjërat natyrisht që kanë evoluar me ndërtimet e reja por përsëri tek to shihet një ekstremizëm i mbushjes me orendi dhe mbajtjes së shtëpisë në një mënyrë të caktuar për sytë e të tjerëve. Ardhja në skenë e kompjuterit ka krijuar një kënd të nevojshëm (personal) por hapësira e punës është minimale në krahasim me vëndet përreth Shqipërisë apo ato perëndimore. Në perëndim hapësira e punës është domosdoshmëri pasi shumë njerëz merren me biznese të vogla dhe këndi i punës është i pranishëm për mbajtjen e transaksioneve, historikut dhe kontakteve etj. 

*           *          *

Jashtë familjes ky fenomen është gjithashtu i dukshëm. Madje vrojtimi i këtij fenomeni në hapësirën publike tregon me tepër se ç’duhet. Një vështrim nga lart i infrastruktures urbane - rrugëve, urave, komunikacioni elektrik, pallateve (te vjetra dhe reja), kanalizimeve etj. - tregon një gjëndje të mjerueshme të këtij fenomeni. Vendosja e një rruge, apo ure, pallati etj., nuk është e thjeshtë. Duhet parë në një pikturë të madhe, d.m.th. me kë lidhet ky objekt dhe me kë do lidhet në të ardhmen? Por le të kalojmë në një aspekt më të ngushtë pasi ky fenomen ka të bëjë dhe me organizimin dhe politikat shtetërore.

P.sh. le të shohim restorantet dhe kafenetë. Ndërtimi i tyre dhe hapësira që ato zënë duket sikur s’kanë lidhje fare me njrëa tjetrën. Ka mungesë konceptualizimi të hapësirës: sa i madh duhet objekti? Si do ta ndaj? Dhe çfarë kostoje ka secila ndarje? Këto janë disa pyetje që kanë rëndësi. Shumë vënde të tilla lluksoze nuk kanë minimumin e asaj që kërkohet si bazike, p.sh., banjot. Kjo hapësire e nevojshme nuk mendohet; disa restorante janë të pajisura vetëm me një kuvli të vogël ku çesma nuk punon apo është në një gjëndje të mjerueshme etj. Ndarja në ‘për burra’ dhe ‘për gra’ nuk mendohet. Për ta vazhduar me banjot: në fillimet e ‘90s banjot turke u zëvendësuan me ato alla-frënga me një shpejtësi marramendëse. Pastaj u vu re se nuk kishte ujë dhe çfarë u ndërtua e bëri funksionin më të vështirë. Si hardhi rrushi mbinë tubacionet rreth pallateve dhe si kërpudhat makazite e ujit nëpër tarraca, ne shumë raste me kosto për katet e fundit pasi rrjedhjet dhe problemet nuk kishin të sosur. Dushet u zëvendësuan me “më të fundit.” Në një hotel (ne Prishtinë) dushe të tilla që kushtonin me mijra Euro nuk punonin dhe kostet e mirëmbajtjes ishin të mëdha - raste të tilla ka plotë edhe Shqipëria. Ajo që po mundohem të argumentoj është e tillë: nga A kalohet në B dhe pastaj C e D e kështu me radhë. Por çfarë kemi parë në Shqipëri deri tani kanë qënë kalime nga A në D me B dhe C në vazhdim.

Çdo aspekt i ndertimit në hapësira të caktuara ka kosto të dukshme dhe të fshehura. Këto të dytat, në disa raste, janë shumë herë më të larta se e dukshmja. Raporti i gjithë hapësirës së lokalit me ndarjet e tjera (bar, kuzhine banjo etj.) neglizhohet. Nëse më parë ia vinim fajin diktaturës tashmë duhet tia vëmë fajin vetes. Nëse më parë nuk kishim hapësirë tani kemi dhe nuk dimë ç’të bëjmë me të - e keqpërdorojmë dhe neglizhojmë.

Hapësira ka kosto, mirëmbajtja ka kosto, mospërdorimi ka kosto dhe shpërdorimi ka kostot e veta. Sesi unë e konceptualizoj veten në hapësirë ndikon në vendimet ekonomike që unë marr me konsekuenca për të tashmen por edhe për të ardhmen. Në ndërtimet private rëndësi i është dhënë madhësisë së secilës ndarje (dhomë gjumi, kuzhina, ballkoni etj.) duke neglizhuar pyetjen më kryesore: sa veta do qëndrojnë dhe përdorin shtëpinë. Organizimi i hapësirës përreth ndikon gjithashtu në mënyrën sesi dikush kryen biznesin dhe punët e veta. Hapësirat private janë betonizuar - “le te jetë sepse nuk i dihet” - duke harruar të pyeten funksioni, kostoja e tanishme dhe ajo e fshehur (afatmesëme dhe -gjatë). Betonizimi solli varrimin e ‘kapitalit’ i cili është produktiv kur nxjerr veten dhe përqindjen përkatëse të tregut. ‘Ku tjetër mund t’i investoj këto të ardhura,’ një nga pyetjet më fondamentale në ekonomi dhe financë, neglizhohet.

Hotelet turistike vuajnë nga e njëjta sindromë. Gjatë vitit të shkuar (Qershor) në Durrës përgjatë bregdetit natën shihje vetëm nga një dritë ndezur (shih videon) në pallatet e kalbura nga jashtë nga kripa e detit; Vlora vuante nga i njëjti fenomen. Organizimi i hapësirës private e hoteleve (duke përfshirë ato me luksozet) lë shumë për të dëshiruar. Hoteli turistik është menduar për ‘bukë dhe gjumë’ dhe jo si një hapësirë argëtuese. Shërbimi është i drejtuar drejt pronarit dhe shijeve të tija dhe jo kundrejt konsumatorit. Hapësira e hotelit i jepet në përdorim për një kohë të caktuar konsumatorit - shijet e tija/saja duhen (në një lloj forme) gjetur dhe hapësira argëtuese duhet zhvilluar drejt këtyre shijeve. Shabllonet ekzistojnë thjesht duhen kopjuar gjithmonë duke pyetur pyetjet e duhura: kush është turisti që duam; me kë konkurrojmë në rajon? investojmë për sot vetëm apo dhe nesër? etj.

Me rënien e remitancave dhe shtrenjtimin e kapitalit mbase keto koncepte të "hapësirës" dhe "kohës" do të shqyrtohen më mirë në të ardhmen.

Shih video:

http://youtu.be/rAwpjmwjo5A